اقدامات خوشتاریای گرجستانی در جنگل‌های شمال ایران

فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی

سال دوازدهم ، شماره47 ـ تابستان 1390، صص 53-31

 

اقدامات خوشتاریای گرجستانی در جنگل‌های شمال ایران

(1926-1913 م)[1]

                                    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ   حسین احمدی[2]

چكيده

 

آکاکی مددیوویچ خوشتاریا تبعه گرجستان با تأسیس شرکتی به نام خود در ایران، فعالیت‌‌‌های اقتصادی‌اش را آغاز کرد. خوشتاریا با حمایت دولت روسیه و میانجی‌گری مقامات ایران از جمله میرزا محمدولي‌خان تنکابنی امتیاز بهره‌برداری از جنگل‌های شمال ایران را به دست آورد. پس از اخذ این امتیاز تا سال 1336ق. 1918 م . میزان زیادی از درختان جنگلی شمال ایران توسط شرکت خوشتاریا قطع گردید و چوب آن به روسیه صادر شد. با انقلاب روسیه و استقلال کشور گرجستان در سال 1336ق. 1918م . این فعالیت‌ها کمابیش تا سال 1921 م. و حتی پس از آن ادامه یافت. مقاله حاضر قصد دارد که چگونگی فعالیت‌های اقتصادی خوشتاریا در اراضی جنگلی شمال ایران را مورد بررسی قرار دهد.

 

واژگان کلیدی: خوشتاریا، گرجستان، ایران، امتيازات، جنگل‌هاي شمال.

 

 

مقدمه

پس از مشروطه و قیام مردم علیه خوانین در شهرهای شمالی به‌خصوص طوالش، برخي از زمینداران درصدد برآمدند به منظور جلوگیری از تصرف املاک و اراضی جنگلی خود توسط مردم آنها را به اتباع خارجی واگذار نمایند. ( آرشیو اسناد وزارت امور خارجه ایران، سال 1325ق. ،ک 25، پ8، س 55،54) روند اجاره جنگل‌ها و قطع درختان از سال1325ق./ 1907م. چنان شدت گرفت که وزارت فوائد عامه در سال 1328ق./ 1910م. قانونی تصویب کرد که به موجب آن کارگزاری‌ها از امضای قرارداد بدون اطلاع وزارت فوائد عامه منع شدند. (همان، 1329ق.، ک43، پ1، س130) همچنین وزارت امور خارجه به تمام سفارتخانه‌ها اعلام کرد که هر قرارداد منعقده میان اتباع داخله با اتباع خارجی درخصوص اجاره جنگل‌ها بدون امضاي کارگزار خارجه منطقه مربوطه و تأیید وزارت فوائد عامه از درجه اعتبار ساقط است. (همان، س 134) به اشخاصی که پیش از صدور حکم مزبور مطابق با قوانین دولت، قراردادهایی تأیید شده را به امضاء رسانده بودند سه ماه مهلت داده شد که قراردادهای خود را برای بررسی از طریق وزارت امور خارجه به وزارت فوائد عامه تحویل دهند. (همان،سال 1328ق.، ک43، پ2، س237) در سال1329ق./1911م. نیز هیئت وزرا کمیته مشاوره دائمی امتیازات را جهت رسیدگی به امتیازاتی که به اتباع داخلی و خارجی اعطاء شده است ـ و یا در آینده واگذار می‌شد ـ تشکیل داد. (همان، سال  1329ق.، ک 43، پ 1، س119)

خوشتاریای گرجستانی با کمک‌های نکراسوف کنسول روسیه در رشت (همان، سال 1331 ق.، ک 5، پ47، س1) و اشخاص ذی‌نفوذ داخلی با تاسیس شرکت «خوشتاریا» با مساعدت چند نفر از سرمایه داران روسیه (همان، سال 1335ق.، ک55، پ10، س6) سعی در استفاده از فضای ایجاد شده برای بهره‌برداری از جنگل‌های شمال ایران کرد. خوشتاریا برای سکونت کارگران و کارمندان ضمن خرید زمین در تالش و انزلی، ساختمان‌هایی بناکرد . (همان، سال1330 ق.، ک. 3 ، پ 19، س1)

پرسش آن است که میزان بهره‌برداری خوشتاریای گرجستانی از جنگل‌های شمال ایران چه مقدار بوده است؟ به نظر می‌رسد که میزان بهره‌برداری او از این جنگل‌ها گسترده بوده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با بهره‌برداری از اسناد سیاسی و تاریخی آن دوره، اقدامات خوشتاریا را در جنگل‌های شمال ایران مورد بررسی قرار می‌دهد.

در 14 ذی القعده 1331/ 15 اکتبر 1913م. کارگزار خارجه انزلی گزارش داد که شرکت خوشتاریا علاوه بر تأسیس کارخانه چراغ برق، زمین‌های زیادی را برای ساخت بنا خریداری کرده است. همچنین در کرگانرود و طوالش ضمن اجاره کردن جنگل‌های بسیار، مشغول ساختن راهی برای حمل چوب است. (آرشیو اسناد وزارت امور خارجه ایران، سال1331ق.، ک54، پ27، س17) وزارت امور خارجه ایران طی تلگراف دیگری در 15 ذی‌القعده ق.1331/ 16 اکتبر  1913 م. به سفارت روسیه آنان را از موارد مطرح‌شده در تلگراف کارگزار انزلی مطلع کرد و درخواست نمود که کمپانی را وادار به اجرای طرح‌های خود پس از کسب مجوز از دولت نماید. ( همان، سال1331ق.، ک 54، پ 27، س23)

کارگزار انزلی در 8 ذی الحجه 1331ق./7 نوامبر 1913م. با ارسال گزارشی به وزیر امور خارجه با بیان نیاز کشورهایی مانند اتریش و آلمان به چوب و رونق تجارت آن پیشنهاد داد که برای خروج چوب از جنگل‌های کرگانرود توسط شرکت خوشتاریا محدودیتی قائل شوند. ( همان، س45) او همچنین در گزارش 11 محرم 1332 ق./9 دسامبر 1913م. ضمن ارسال مطالبی درباره اجاره جنگل‌های طوالش و کرگانرود، ماسال و اطراف انزلی و احداث راه‌آهن در اطراف طوالش توسط شرکت خوشتاریا عنوان نمود: «…این راه به طوریکه برآورد کرده‌اند متجاوز از هشتصد منات خرج می‌شود… پس از اتمام این راه منافع بسیار گزافی خواهند برد و کلیه مخارج این مدت خودشان را برداشت خواهند کرد..آلمان و اطریش بی اندازه محتاج به چوب هستند و به واسطه ترانزیت از روسیه این کمپانی می‌تواند ثلث مایحتاج این دو دولت را برساند…» ( همان، سال1331ق.، س24)

وزارت امور خارجه در 29 محرم 1332 ق./ 27 دسامبر  1913 م. به دلیل فعالیت‌های غیرقانونی شرکت خوشتاریا و احداث راه‌آهن در تالش به سفارت روسیه شکایت کرد. (همان، س22) پاسخ سفارت روسیه در 9 صفر 1332ق./ 6ژانویه 1914م. چنین  بود که با توجه به موارد ذکر شده در قرارداد شرکت خوشتاریا با سردار امجد و دیگر اهالی حق ساخت راه‌آهن به منظور حمل چوب به او داده شده است. نظر به خصوصی بودن این راه نمی‌توان شرکت خوشتاریا را از این کار منع کرد. (همان، س51)

وزارت فواید عامه در 8 صفر 1332 ق./ 7ژانویه 1914 م. در یادداشتی خطاب به وزارت امور خارجه با بیان اینکه هیچ کس بدون اجازه رسمی قادر به انجام چنین اقداماتی نیست، از آن وزارتخانه تقاضا کرد که اگر از طرف آنها مجوز فعالیت‌های خوشتاریا صادر شده است، وزارت فواید عامه را نیز مطلع کنند. (همان، س38) به نظر وزارت فواید عامه حتی اگر کلیه اقدامات خوشتاریا براساس قرارداد او با سردار امجد صورت گرفته باشد، باز هم قانونی نبود، زیرا قرارداد مربوط به اراضی جنگلی بدون اطلاع وزارت فوائد عامه و تأیید کارگزاری بی‌اعتبار محسوب می‌شد، اما چرا کارگزار خارجه عملیات این شرکت را گزارش نداده بود؟ این وزارتخانه از وزارت امور خارجه خواهش کرد که با ایجاد ممانعت از ادامه کار کمپانی، خوشتاریا را وادار کند قرارداد مزبور را برای بررسی تحویل مقامات ایران دهد. (همان، س21) پس از تحقیق یکی از مأمورین وزارت امور خارجه مشخص شد که در زمان حکومت آصف‌الدوله بر گیلان و با امضای کارگزاران، قراردادی میان سردار امجد و پسرانش منعقد شده است که به موجب آن از 20 محرم 1330ق. جنگل‌های تالش  را به مدت سی سال به شرکت خوشتاریا واگذار کرده است. در یکی از مفاد این قرارداد ذکر شده بود که برای سهولت در حمل و نقل چوب درختان شرکت حق دارد راه شوسه یا آهن احداث نماید. (همان ، پ 38، س11)

وزارت امور خارجه که از ارسال تلگراف به سفارت روسیه نتیجه‌ای نگرفته بود، به سفارت ایران در پطرزبورگ نامه‌ای نوشت و از سفیر ایران خواست که با مقامات وزارت امور خارجه روسیه دیدار کند و به اطلاع آنان برساند که مقامات ایران از اقدامات خوشتاریا ناراضی هستند. حتی خانواده سردار امجد شکایت دارند که این شرکت به مفاد قرارداد عمل نمی‌کند. (همان، س42) اما این مذاکرات نیز برای ایران نتیجه‌ای در پی نداشت. ( همان، سال 1332ق.، ک 54، پ 4، س62.)

کارگزار طوالش در 7 ربیع الثانی 1332ق./ 4 مارس 1914م. گزارش داد که مردم منطقه به علت حضور قدرتمند و با نفوذ خوشتاریا دیگر به فرمان حکومت محلی نیستند. اکثریت خوانین و رعایا با عناوین مختلف مانند مستأجری و کنترات به کمپانی خوشتاریا وابسته شدند. ( همان، س33) همچنین گزارش داد:«خوشتاریا مبالغ کلی که حساب آن معلوم نیست از جنگل‌ها، درخت مازوج بریده است. حالا خیال دارد که از کرگانرود تا کوه که تقریباً دو فرسخ می‌شود راه‌آهن بکشد و درخت‌ها را حمل نماید». (همان، سال 1332ق.، ک54، پ4، س31)

وزارت داخله از خزانه‌داری خواست که به رئیس اداره مالیه گیلان دستور دهد خوشتاریا را از احداث خط آهن در حوالی کرگانرود باز دارد. (همان، سال 1332ق.، ک54، پ 4، س 22) در 24 شعبان 1332ق./ 18 جولای 1914م. رئیس مالیه رشت طی تلگرافی به خزانه‌داری کل با بیان عدم همکاری حکومت و کارگزار گیلان با او اظهار کرد که: توانایی جلوگیری از عملیات شرکت خوشتاریا را ندارد. (همان،سال1332ق.، ک54، پ4، س61) خزانه‌داری در 24 شعبان به وزارت مالیه خبر داد که گویا حکومت و کارگزار گیلان خواهان ادامه یافتن فعالیت‌های بدون مجوز خوشتاریا هستند. با این شرایط خزانه داری دیگر در این مسئله دخالتی نمی‌کند.  (همان، سال 1332ق.، ک54، پ 4، س 60) وزارت مالیه از وزارت داخله خواست که از حکومت گیلان به خاطر کوتاهی در انجام وظیفه توضیح بخواهد. (همان، سال1332ق.، ک54، پ4، س59) اما وزارت داخله در تلگراف 18شعبان1332ق. / 12 جولای 1914م. به وزارت امور خارجه، بازداشتن خوشتاریا را از انجام اقدامات غیرقانونی از جمله احداث خط آهن در منطقه و ضبط اراضی دولت از وظایف وزارت امور خارجه دانست. (همان، سال1332ق، ک54، پ4، س58) کنسول روسیه در پاسخ اعتراض کارگزار گیلان به خاطر احداث غیرقانونی راه‌آهن در تالش خاطر نشان کرد که شرکت خوشتاریا برای حمل چوب ناگزیر به احداث راه‌آهن است. ( همان، سال 1332ق، ک 54، پ 4، س 33)

در ماه ذی‌القعده 1332 ق/ اکتبر 1914 م. اخباری مبنی‌بر اقدام شرکت الینکوف‌ـ که مدتی شریک شرکت خوشتاریا بود‌ـ در مورد قطع درختان جنگل‌های اطراف رشت منتشر شد. (همان، سال1332ق، ک54، پ4، س1/62) وزارت امور خارجه در نامه‌ای به رئیس‌الوزرا با بیان اینکه وزارتخانه متبوع قادر به جلوگیری از فعالیت شرکت‌های روسی نیست؛ اعلام کرد که گیلان و طوالش به زودی بخشی از کشور روسیه محسوب خواهد شد. (همان، سال 1332ق، ک 54، پ 4، س62)

سفارت ایران در پطرزبورگ در 14 ربیع الاول 1333/ 30ژانویه 1915 نتیجه مذاکرات خود را درباره مجوز احداث راه‌آهن توسط شرکت خوشتاریا ارائه داد. بنا بر اظهارات سفیر ایران، شرکت خوشتاریا در زمان حضور نکراسوف کنسول روسیه در رشت تمام این امتیازات را با ذکر مجوز احداث راه‌آهن به زور اخذ کرده است. او در ادامه پیشنهاد تشکیل کمیسیونی برای تحقیق و بررسی پیرامون این موضوع را مطرح کرد. (همان، س81)

وزارت امور خارجه در 22 جمادی الاول 1333 / هفتم آوریل 1915 به وزارتخانه‌های مالیه و فوائد عامه (همان، س 38) خبر داد که با وجود مذاکراتی که توسط وزارت امور خارجه با سفارت روسیه و وزیر مختار ایران در پطروگراد با مقامات روسیه صورت گرفته است، خوشتاریا همچنان به اقدامات خود ادامه می‌دهد و به نظر می‌رسد که این مکاتبات و مذاکرات اصلاً به نتیجه مطلوبی ختم نشود. بنابراین بهترین راه این است که مأمورین دولت؛ به‌طور رسمی از اقدامات این شرکت در اراضی دولت ایران و احداث راه‌آهن جلوگیری به عمل آورند. ( همان، س42)

 

شکایت مردم از خوشتاریاي گرجستانی

از اواسط سال 1331ق./ 1913م. اعتراضات مردم نسبت به عملکرد شرکت خوشتاریا آغاز شد. اهالی اسالم در 28 جمادی‌الاول 1331 ق. شکایتی برای مقامات دولتی ارسال کردند مبنی بر اینکه مأموران شرکت خوشتاریا ‌ـ ‌که به خاطر وصول محصول اراضی سردار امجد در اسالم حضور داشتند ـ به همراهی حاج قاسم‌خان آکنت روسیه مردم را وادار به اجاره زمین‌های خود می‌کنند. (همان،سال1331ق، ک26، پ62، س15)

باتوجه به شکایت صاحبان املاک به خاطر عدم پرداخت اجاره‌هایشان توسط شرکت خوشتاریا (همان، سال1331ق، ک 4، پ 27، س 43) و روند فزاینده قطع درختان جنگل و در پی آن کمبود هیزم و زغال در گیلان، مقامات از بروز شورش در میان مردم احساس نگرانی کردند.( همان، ک 54، پ27، س43) وزارت امور خارجه در ربیع‌الاول 1332/ فوریه 1914 از سفارت روسیه درخواست نمود که به خوشتاریا دستور دهد که اجاره‌نامه‌های خود را به تهران ارسال کند تا مقامات ایران با تفکیک جنگل‌های دولتی و شخصی، خطر کمبود هیزم و زغال را برطرف سازند. (همان، س44)

در سال1332ق./ 1914م. شکایت‌های فراوانی علیه سردار امجد و شرکت خوشتاریا مطرح شد. تعدادی از مالکین عنوان نمودند که سردار امجد زمین‌های آنان را به همراه اراضی خود به خوشتاریا اجاره داده است.( همان، سال1332ق، ک42، پ27، س22) از جمله کسانی که علیه شرکت خوشتاریا شکایت کردند چند تن از وراث انتخاب‌السلطنه طالش کرگانرودی بودند که خطاب به وزیر امور خارجه نامه‌ای ارسال کردند مبنی‌بر اینکه شرکت مزبور به بهانه اجاره املاک پدرشان در رشت، اراضی آنها در اسالم را نیز به تصرف خود درآورده است و با وجود شکایت به کنسولگری رشت در این سه سال، این شرکت همچنان اراضی آنها را ضبط کرده است. ( همان، سال1333 ق، ک50، پ5، س93) «وزارت داخله از یمین‌الدوله، نایب الحکومه خمسه طوالش درخواست کرد که درباره صحت و سقم شکایت مردم علیه سردار امجد تحقیق کند. (همان، س18) یمین‌‌الدوله در جمادی‌الاول 1332/ آوریل 1914 نتیجه تحقیقات خود را طی تلگرافی به شرح ذیل بیان نمود:

راجع به تظلمات اهالی طوالش از جناب آقای سردار امجد…عرایض اهالی اساساً صحیح است علاوه بر سیداشرف… بیشتر اهالی کرگانرود از علما و سادات و خوانین همین شکایت را دارند… سردار امجد مسلم است که معزی الیه پنج دانگ از شش دانگ کرگانرود را  در شهر رشت بدون حضور اهالی به عنوان ملکیت خود با اطلاع قونسولگری دولت بهیه روسیه به کمپانی خوشتاریا… کنترات داده… شاید جناب سردار امجد… این کارها را برای تلافی حرکات اهالی و خراب کردن خانه ایشان نموده‌اند و اکنون خوشتاریا ابداً به حرف رعایا گوش نمی‌دهد… املاک مردم را که در بین املاک سردار امجد واقع شده به عنوان ملکیت معزی اليه ضبط و تصرف کرده…». ( همان، س5)

او در ادامه پیشنهاد می‌دهد که کمیسیونی برای رسیدگی به این شکایت‌ها تشکیل شود. (همان، س4) وزارت امور خارجه در 21 جمادی‌الاول 1332/ 17 آوریل 1914 در تلگرافی به وزارت داخله موافقت خود را با تشکیل این کمیسیون اعلام کرد (همان، س12) و در 13 جمادی الثانی1332/ 9می 1914 به کارگزار خارجه طوالش نیز دستور داد که در این جلسه شرکت کند. به کارگزار گیلان نیز تأکید شد که نماینده سردار امجد را برای شرکت در جلسه تعیین نماید. (همان، س10) اما مفاخرالدوله حاکم گیلان در دوم جمادی‌الثانی 1332 خبر داد که سردار امجد ضمن مخالفت با تشکیل این کمیسیون خواهان برگزاری جلسه‌ای در  تهران و در دادگاهی قانونی است. (همان، س21) ارفع السلطنه پسر سردار امجد نیز با نسبت دادن اتهام همکاری به یمین الدوله با مدعیان اموال خانوادگی‌شان اعلام نمود که در این جلسه شرکت نخواهند کرد. (همان، س24)

در ماه رجب کنسولگری روسیه در گیلان یمین الدوله را احضار نمود. (همان، س9) بنابر اظهار حاکم گیلان، کنسول روسیه معتقد بود که شاهزاده یمین‌الدوله به دلایل شخصی اقدامات نادرستی در طالش صورت می‌دهد. برای همین او را برای ارائه توضیحات به گیلان فراخوانده‌اند. (همان، س15) اما وزارت امور خارجه ایران، این اقدام کنسول روس را خلاف قانون دانسته و به وزیر مختار روس درباره این اقدام غیرقانونی کنسول تذکر داد. وزارت امور خارجه همچنین اعلام کرد که اگر کنسولگری شکایتی دارد، باید شکایت خود را به حکومت گیلان ارسال دارد تا خود حکومت، نایب‌ا‌لحکومه طالش را احضار کرده و مسئله را پیگیری کند. همچنین به وزیر مختار گفته شد که اگر کنسول روسیه به پیشنهاد یمین الدوله درباره تشکیل کمیسیونی به منظور رسیدگی به موارد اختلاف اهالی طوالش و سردار امجد و خوشتاریا اعتراض دارد، از نظر مقامات ایران ایرادی به یمین الدوله وارد نیست. ( همان، س14)

ریاست وزراء در 21 رجب 1332/ 15ژوئن 1914 از وزرات خارجه پیرامون این مسئله توضیح خواست (همان، س19) وزارت امور خارجه در 6 شعبان1332/ 30ژوئن 1914 پاسخ داد که نایب‌الحکومه طوالش براساس عریضه‌های شکایت اهالی، این پیشنهاد را با وزارت داخله مطرح کرده است و وزارت امور خارجه و داخله این پیشنهاد را پذیرفتند. تصمیم تشکیل این جلسه ربطی به رابطه منشورالملک و یمین‌الدوله نداشت و (همان، س23) با برکناری یمین‌الدوله از حکومت طوالش (همان، ک54، پ4، س64) هیچ گاه جلسه تشکیل نشد. (همان، سال1334ق، ک43، پ28، س85)

در 19 رجب 1332/ 13ژوئن 1914 آفاق‌الدوله همسر ارفع‌السلطنه عریضه­ای به وزارت امور خارجه ارسال کرد مبنی بر اینکه شرکت خوشتاریا حدود دو سال است که املاک او را در کرگانرود بخشی از املاک ارفع السلطنه دانسته و درختان را قطع کرده و چوب ها را از کرگانرود خارج می‌کند و با وجود آن که به کنسولگری روس مقیم گیلان نامه شکایت فرستاده است، اما هنوز جوابی دریافت نکرده است. او از وزارت امور خارجه درخواست کرد که مانع اقدامات این شرکت شده و آنها را وادار به پرداخت خسارت کند. (همان، سال، س14) در 24 رجب 1332/ 18ژوئن 1814 وزارت امور خارجه پاسخ داد که باید اسناد مالکیت خود را ارائه دهید تا وزارت امور خارجه با مشاهده آنها دستورات لازم را به کارگزار طوالش بدهد. (همان، س13) آفاق‌الدوله سند خرید ملک را به همراه استشهادی از علماء برای اثبات مالکیت خود به وزرات امور خارجه ارسال کرد. وزارت امور خارجه در 27 رمضان 1332/ 19 آگوست 1914 از  کارگزار گیلان خواست که به منظور رفع تعرض خوشتاریا از کلیه املاک آفاق‌الدوله با کنسولگری روس وارد مذاکره شود. (همان، س10) کارگزار گیلان به کارگزار طوالش دستور تحقیق درباره این موضوع را صادر کرد، اما وی در 19 شوال1332/10 سپتامبر1914 خبر داد که به دلیل خروج خوشتاریا از کشور و فقدان شخصی با کفایت فعلا نمی‌توان تحقیقی انجام داد. (همان، س35) وزارت امور خارجه بنا بر تلگراف کارگزار طوالش توصیه نمود که آفاق الدوله نماینده ای از جانب خود معرفی کرده و به رشت بفرستد تا زمانی که خود خوشتاریا به ایران باز می‌گردد، شکایت او را پیگیری کند. (همان، س34)  بنابر گزارش کارگزار خارجه طوالش تا 15 ذی الحجه 1332 /4 نوامبر1914 خوانین و سایر مالکین حدود 40 هزار تومان از شرکت خوشتاریا طلب داشتند. (همان، س1/64)

در سال 1333ق./ 1915م. شکایت‌های خانواده سردار امجد علیه شرکت خوشتاریا شدت بیشتری گرفت. ارفع السلطنه که درشوال 1330 تمام املاک خود را در طوالش به استثنای جنگل‌ها به مدت پانزده سال به خوشتاریا اجاره داده بود (همان، س11) در نامه‌ای به وزارت امور خارجه در تاریخ  22 محرم 1333/10 دسامبر1914 ادعا کرد که مسیو خوشتاریا تحت فشار و در حالت حبس او را وادار به امضای قراردادها کرده بود. او با ذکر میزان یکصد هزار تومان خسارت وارده به املاکش از سوی شرکت خوشتاریا خواستار احقاق حق خود شد. (همان، ک 54، پ4، س55) او نامه‌ای به همین مضمون نیز برای هیئت وزراء عظام ارسال کرد. (همان، ک42، پ 129، س14) وزارت امور خارجه از ارفع‌السلطنه خواست كه مفاد شکایت خود از خوشتاریا را با جزئیات شرح دهد تا به مأمور وزارت امور خارجه توصیه‌های لازم داده شود. (همان، س53) ارفع‌السلطنه در 27 صفر 1333/13 ژانویه 1915 (همان، ک54، پ4، س47) و دوم ربیع الاول1333/18 ژانویه 1915 (همان، ک42، پ129، س12) ضمن ارسال دو نامه به وزارت امور خارجه، درخواست پیگیری شکایت‌هایش را مطرح کرد. در پی این شکایت‌ها، وزارت امور خارجه به کارگزار رشت اعلام کرد که بر طبق اسنادی که ارفع‌السلطنه برای اثبات ادعاهای خود ارائه داده است، کلیه قراردادهای منعقده میان او و خوشتاریا باطل است. از کارگزار خواسته شد که این مطلب را به اطلاع کنسولگری روس در رشت برساند و تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام دهد. (همان، س46) بنابر اظهار کارگزار خارجه طوالش شرکت خوشتاریا به بهانه شکایت مردم علیه سردار امجد عنوان کرده بود تا زمان مشخص شدن صاحبان واقعی املاک و اراضی حاضر به پرداخت مال‌الاجاره نخواهد بود. (همان، س1/64)

فرزندان سردار امجد پس از مرگ پدرشان در سوم ربیع الاول1333/19ژانویه 1915 با مشکل بیشتری مواجه شدند. ارفع السلطنه در ماه ربیع الثانی از اداره خوشتاریا خواست که مقداری پول از سهم پدری خود را دریافت کند، اما کنسولگری و اداره خوشتاریا حضور همة وراث و خود خوشتاریا را برای پرداخت هر میزان پول ضروری دانستند. که این شرط موجب شد ارفع السلطنه به وزارت امور خارجه شکایت نماید. (همان،  ک 42، پ 129، س11)

پسر سردار امجد همچنین در محرم 1335/ نوامبر1916 شکایت نمود که شرکت خوشتاریا بر خلاف مفاد قرارداد می‌خواهد محصول املاک آنها را به روسیه ارسال کند. (همان،سال1334ق، ک43، پ1، س2) او در 26 محرم در نامه‌ای با بیان اینکه تلاش‌های شش ساله او برای فسخ قراردادی که به تهدید و اجبار نکراسوف کنسول سابق روسیه در رشت منعقد شده است، تاکنون بی نتیجه مانده است؛ از ریاست وزرا تقاضا کرد که در وادار کردن خوشتاریا به پرداخت مال الاجاره، با آنان همکاری کند. او شکایت کرد که خوشتاریا به جای پرداخت سالیانه 100 هزار تومان، تنها 10 هزار تومان یا 10 هزار منات به آنان اجاره می‌دهد و در پایان پیشنهاد نمود اگر مقامات توانایی کمک به او و خانواده‌اش را ندارند به او اجازه دهند که برای رفع مشکلات خود، تبعه روسیه شود. ( همان، سال1335ق، ک43، پ10، س13)

در پی شکایت‌های مکرر خانواده سردار امجد، (همان، سال 1334ق، ک 43، پ1، س2) کارگزار خارجه در 21 ربیع الثانی 1335/ 14 فوریه 1917 خبر داد که با همکاری کنسول روسیه موفق به فسخ این قرارداد شده است. (همان، سال1335ق، ک43، پ10، س7) خانواده سردار امجد پس از آن، خواهان دریافت خسارتی بالغ بر 2 کرور تومان از شرکت خوشتاریا بودند. (همان، سال 1336ق،ک 43،پ 40،س 12) آنها در سال 1336ق./ 1918م. و 1337ق./1919م. برای جبران خسارات خود درصدد تصرف اموال متعلق به شرکت برآمدند، اما به دنبال وقوع انقلابات در منطقه و مخالفت کنسول روسیه، درخواست خانواده امجد به نتیجه نرسید. (همان، سال1337ق، ک43، پ 2، س11) معتمد الممالک، کارگزار گیلان  در 5 شوال 1337 با بیان اینکه شکایت‌های خانواده سردار امجد در حقیقت علیه شرکت در حال انحلال پرسیس است؛ اظهار کرد که رسیدگی به دعاوی مردم و وصول طلب آنان منوط به برقراری اقتدار کامل دولت در طوالش است. ( همان، سال1337ق، ک43، پ2، س14)

حمله اهالی طالش به شرکت خوشتاریا

بنا بر گزارش مهذب‌السلطان، معاون حکومت گیلان در ربیع الثانی 1333/ ژوئن 1915 پس از ورود اکراد و نیروهای دولت عثمانی به آذربایجان و تحت تأثیر قرار گرفتن مردم منطقه طوالش، گروههایی در کرگانرود ضمن حمله به مؤسسه ادارات لیانازوف و خوشتاریا، عمارت‌های آنها و کنسولگری روس را سوزاندند. با وقوع این حوادث کارگران این شرکت‌ها و اتباع روس از کرگانرود به باکو فرار کردند. کنسول روسیه به منظور تنبیه اهالی کرگانرود قصد اعزام یک دسته قشون نظامی روس را به طوالش داشت، اما مهذب السلطان و کارگزار گیلان با دادن وعده برقراری امنیت از سوی حکومت در منطقه او را از این کار بازداشتند. خوانین کرگانرود در ملاقات با مهذب‌السلطان اظهار نموده بودند که کارمندان ادارات لیانازوف و خوشتاریا با انتشار خبر ورود اکراد به کرگانرود درصدد فرار برآمدند و در این میان اشرار نیز از فرصت استفاده کرده و ضمن  تخریب، اموال این شرکت‌های روسی را نیز غارت کردند. معاون حکومت گیلان از خوانین، دلیل عدم دخالت آنها در این امر و عدم منع اشرار را جویا می‌شود: «… جمعی در این محل با آکنت دولت روس و یکی دو نفر شاهد اداره خوشتاریا غرض شخصی داشتند و از طرف آنها نسبت به اهالی پاره‌ای بی‌‌اعتدالی شده بود….». مهذب‌السلطان بر این اعتقاد بود که همه مردم کرگانرود در این امر دخیل نبوده و تنها عده ای مبادرت به این کار کرده‌اند. او همچنین افزود که کنسول روسیه در ابتدا دولت را مسئول خسارات وارده به شرکت‌های روسی نمی‌دانست، اما پس از پاسخ منفی دولت به درخواست کنسول روسیه مبنی بر اعزام گروهی به منظور بررسی میزان خسارات وارده به شرکت‌ها و در پی آن رد و بدل شدن تعدادی نامه و تلگراف میان کارگزاری و حکومت با کنسول روسیه، اوضاع دگرگون شد و کنسول روسیه مسئولیت این حوادث را متوجه دولت نمود. (آرشیو سازمان اسناد ملی ایران، سند.293003737،3)

در 19 ربیع‌الثانی 1333/ 6 مارس 1915 کنسول روسیه در رشت به حاکم گیلان یادداشتی ارسال کرد بدین مضمون که «به دلیل عدم توجه دولت ایران به تقاضای او مبنی بر تعیین و اعزام یک نماینده به کرگانرود به منظور تعیین میزان خسارات وارده، خود کنسولگری روسیه درصدد تشکیل کمیسیونی برآمد». بنابر اظهار این مقام روسی، دولت ایران ملزم به پرداخت میزان خسارتی بود که توسط اعضای هیئت مزبور مشخص شده بود. (همان، سند293003737،9)

در 14 جمادی‌الاول 1333/ 30 مارس 1915 یک مقام ایرانی خبر داد که ساربکوف رئیس شیلات لیانازوف که برای نظارت بر امور ماهیگیری مدتی به انزلی آمده بود، درباره مشاهدات خود نامه‌ای به او داده است. ساربکوف در این نامه ضمن ارائه شرحی درباره میزان خسارات وارده به شرکت خوشتاریا و لیانازوف اظهار کرده بود که کنسول روسیه میزان خسارت وارده به شرکت‌ها را صد هزار و به طور غیر مستقیم دو تا سه میلیون تخمین زده است. او با مسئول خواندن دولت ایران در این حوادث، از مقامات این کشور خواست که برای رفع این ناامنی که حتی خود مردم ایران را نیز دچار مشکل کرده است، خوانین و رؤسای ایلات که عامل اصلی این شرارت‌ها هستند و تحت تحریکات آلمان و عثمانی قرار دارند را از منطقه تبعید نمایند. (آرشیو وزارت امور خارجه ایران، سال 1333ق، ک50، پ5، س72) در روزنامه نوبهار و ارشاد مقاله‌ای به قلم مفاخرالدوله، حاکم گیلان درباره تأیید خسارات وارده به خوشتاریا منتشر شد، اما وی در تلگراف 27 جمادی الاول 1333/ 12 آوریل 1915 این خبر را تکذیب کرد. (همان، سال1333ق، ک50، پ5، س114)

در 28 جمادی‌الثانی 1333/ 13 می 1915 وزارت امورخارجه درخصوص ادعای شرکت خوشتاریا مبنی بر وارد شدن خسارت به این شرکت توسط اشرار ایرانی، یادداشتی به سفارت روسیه ارسال کرد. در بخش‌هایی از این یادداشت چنین آمده است: «…کمپانی خوشتاریا …برخلاف ترتیب و تصویب اولیای دولت برای اجرای بعضی عملیات از قبیل استفاده از جنگل‌ها و دایر داشتن چراغ برق انزلی و غیره اختیاراتی برای خود قائل شده بود. چون بنیان و اساس سرمایه و معاملات تجارتی خود را متزلزل دیده و حس نموده بود که عنقریب ممکن است امر تجارت او به ورشکستگی منتهی شود برای احتراز از نتایج وخیمه آن… درصدد برآمده بود که واقعه طوالش را بهانه و سبب خسارات مجعوله قرار داده …». و در ادامه بیان شده است که با تحقیقات صورت گرفته توسط معاون حکومت گیلان و کارگزار و با حضور نمایندگان کنسولگری انزلی مشخص شد که هیچ خسارت قابل ملاحظه ای به شرکت وارد نشده است و عامل اصلی همین میزان صدمه نیز کارگران شرکت خوشتاریا، لیانازوف و مفاخرالملک آکنت طوالش بودند. «…زیرا مشارالیهم معلوم نیست به چه جهت و عنوان ورود اکراد و هجوم طوالش را بدون هیچ مقدمه و سابقه مطرح افواه قرار داده به واسطه انتشار مجعولات اذهان را مشوش نموده و خود را به جمع آوری اسباب و لوازم و فرار از طوالش محق دانسته این اتفاق را سبب شده‌اند و پس از فرار حداقل نخواسته‌اند که ابنیه و مساکن خود را به پاسبان و حافظی بسپارند… بنابراین مسئولیتی متوجه دولت ایران نخواهد بود…». (همان، س107) مشابه همین پاسخ برای شرکت لیانازوف ارسال شد. (آرشیو سازمان اسناد ملی ایران، سند 293003737، 4)

با احداث راه‌آهن توسط شرکت خوشتاریا در طوالش، صاحبان املاکی که راه‌آهن از میان زمین‌هایشان عبور کرده بود، بارها از این اقدام شرکت که بدون جلب رضایت آنها صورت گرفته بود، عریضه‌هایی به مقامات مختلف ارسال کردند. در جمادی‌الثانی 1333/ می 1915 در پی مذاکرات مسئولان گیلان و طوالش با کنسولگری روس و اداره خوشتاریا مقرر شد که قراردادی میان شرکت خوشتاریا و صاحبان املاک منعقد شود. در 27 جمادی الاول 1333/12آوریل 1915 کارگزار خارجه طوالش، گزارشی در این‌باره ارسال کرد. براساس این گزارش مقرر شده بود که بنا بر قراردادی به ازای تعداد درختان قطع شده به صاحبان اراضی پول دهند. در همان روز  مهذب‌السلطان معاون حکومت گیلان به همراه مسیو بدیع قیصری نماینده شرکت خوشتاریا  و میرزا محمد کسمایی آکنت کنسولگری روسیه برای تعیین قیمت درختان قطع شده به کرگانرود وارد شدند. (آرشیو وزارت امور خارجه، سال1333ق، ک42، پ24، س2) به عقیده کارگزار طوالش رسیدگی به شکایت مردم کرگانرود تنها بهانه برای تأیید مسئله غارت و خسارت وارده به شرکت خوشتاریا و لیانازوف بوده است. (همان، پ48، س1/6) براساس تلگراف سوم ذی‌القعده 1333/13 سپتامبر 1915 طبق گزارش مأمور گمرک مشخص شد که اقبال‌الممالک، حاکم سابق کرگانرود از طرف دولت ایران پرداخت 4میلیون خسارت به خوشتاریا را قبول کرده بود. (همان، ک50، پ5، س123) وزارت امور خارجه در 28 ذی‌القعده طی نامه‌ای به وزارت داخله با رد قبول هر گونه پرداخت خسارت از سوی ایران به شرکت خوشتاریا اظهار داشت که: وزارت امور خارجه تاکنون درباره این مسئله با سفارت روسیه وارد مذاکره نشده است و اگر اقبال‌الممالک در این زمینه اقدامی صورت داده است، باید تنبیه و مجازات شود. (همان، س104)

در تاریخ 10 جمادی‌الثانی 1333/25آوریل 1915  قراردادي در کرگانرود با حضور مهذب‌السلطان نایب‌الحکومه ایالت گیلان، اقبال‌الممالک حاکم کرگانرود، افخم‌الملک کارگزار طوالش، میرزا محمد کسمایی اکنت کنسولگری روسیه مقیم کرگانرود، رؤسای کرگانرود و صاحبان املاک و مسیو بدیع قیصری و مسیو داوید شیدزه نمایندگان شرکت خوشتاریا منعقد شد. به موجب آن، صاحبان املاک به مدت 25 سال زمین‌های خود را در اختیار شرکت خوشتاریا قرار دادند. (همان، س76- 75)

کارگزار طوالش در سوم جمادی الثانی1333/18آوریل 1915 کارگزار خارجه گیلان را در جریان انعقاد این معاهده قرار داد. (همان، س 120) در تلگراف ششم جمادی‌الثانی 1333/ 21 آوریل 1915 کارگزار طوالش با توجه به اینکه کارگزار گیلان در تهران حضور داشت، نسخه‌ای از قرارداد را به تهران ارسال کرد. (همان، س86) در تاریخ  هشتم رجب1333/23می1915 وزارت امور خارجه که از امضای این قرارداد توسط کارگزار طوالش آگاه شده بود، از آن مقام درباره این اقدام توضیح خواست. کارگزار طوالش بیان کرد که براساس دستور کارگزار گیلان این قرارداد را امضاء نموده است. (همان، س79) اما کارگزار گیلان طی تلگرافی به کارگزار طوالش و وزارت امور خارجه (همان، س116) اظهار داشت که او مجوزی جهت این تأیید و امضاء برای کارگزار طوالش صادر نکرده است. ( همان، س119) وزارت امور خارجه از مهذب السلطان که از سمت معاونت حکومت گیلان برکنار شده بود نیز توضیح خواست. (همان، س78) مهذب‌السلطان در17 رجب 1333/ اول ژوئن1915 به وزارت داخله نوشت که این اراضی پیش از آن، به موجب قراردادی ـ که مدت آن نیز بیست‌وپنج سال بود‌ـ به نام املاک سردار امجد به خوشتاریا واگذار شده بود. پس از مرگ این شخص، چند نفر از اهالی کرگانرود شکایت کردند که سردار امجد به زور املاک‌شان را غصب نموده و آنها صاحبان اصلی بعضی از زمین‌هایی هستند که راه‌آهن در آن احداث شده است، به خاطر احقاق حق این افراد قرادادی جدید با آنها تنظیم شد. (همان، س109- 108) افخم‌الملک، کارگزار طوالش نیز مشابه همین توضیح را ارائه داد: «…آنها که راه کشیده برده بودند و در دست رعیت هم سندی نبود حالا رعیت سندی در دست دارد و پولی هم گرفته اند….». (همان، س118) کارگزار گیلان در نهم شعبان در تلگرافی به وزارت امور خارجه این اقدام کارگزار طوالش را اشتباه خواند. (همان، س115)

در اواخر سال 1333ق. در راه روستای آلالان از توابع اسالم مدیر اداره خوشتاریا به همراه چند تن از بستگانش مورد سوء‌قصد قرار گرفت. (همان، س96) در 29 محرم 1334 حکومت گیلان درباره این حادثه به وزارت داخله چنین گزارش داد: «…قزاق‌های روسی که از انزلی به طوالش می‌رفتند در راه آلالان… با نیکلاویچ مدیر تجارت‌خانه خوشتاریا مصادف شده بدون مقدمه از توی جنگل به طرف آنها چند تیر خالی می‌کنند، آنها هم که می‌بینند به طرف آنها تیر خالی می‌کنند به قدر یک ربع ساعت به طرف جنگل تیر می‌اندازند و بدون اینکه به کسی صدمه و آسیبی برسد موقوف می‌شود».  (همان، س98)

 

تأسیس شرکت پرسیس

در سال  1333ق./ 1915م. خبری انتشار یافت مبنی بر اینکه شرکت خوشتاریا بیشتر امتیازات و مسئولیت‌های خود را به شرکت لیانازوف واگذار کرده است و تنها مسئولیت چراغ برق انزلی، کارخانه یخ سازی و اداره اتومبیل را بر عهده دارد (همان، س81)

بنا بر گزارشی، شرکت لیانازوف‌ـ که از ابتدا یکی از سهامداران اصلی شرکت خوشتاریا بود‌ـ به همراه دیگر سرمایه‌داران شرکت خوشتاریا از او سلب مسئولیت نموده و شرکت جدیدی به نام پرسیس را بنا نهادند (همان، سال 1335ق، ک 55، پ 10، س6) که وظیفه آن بهره‌برداری از درختان جنگلی محدوده اراضی سردار امجد و تبعه فرانسوی بود. ( همان، س5) این شرکت برای تأمین نیاز مالی خود از بانک آسیایی روس تقاضای وام نمود. با امتناع بانک از دادن وام، چندین سرمایه‌دار بزرگ پطروگراد با خرید سهام در این شرکت سهیم شدند. پرسیس برای اجرای عملیات، حدود 120 نفر را استخدام نمود، اما به دلیل اینکه هزینه دستمزد و دیگر مخارج از میزان سود حاصله بیشتر بود، همه نیروها اخراج شدند و فقط 15 نفر باقی ماندند که تا مدتی کار اصلی آنها اجاره‌دادن حقوق انتفاع هیزم به اشخاص متفرقه بود. (همان، س5) شرکت لیانازوف که عهده دار مسئولیت شرکت پرسیس نیز شده بود به جای شرکت خوشتاریا شروع به ساختن راه‌آهن از کرگانرود تا انزلی نمود. (همان، سال1333ق، ک50، پ5، س113)

كارگزار خارجه گیلان در 15 ربیع الثانی 1334/19فوریه 1916 براساس گزارش کارگزار طوالش خبر دادکه اداره خوشتاریا و شرکت پرسیس به دلیل عدم ورود آهن از روسیه به ایران، تنزل منات و هزینه های زیاد قصد تعطیلی شعبه خود در طولارود را دارند. او چنین ادامه داد که مدیر این اداره برای جلوگیری از تخریب منازل و بناهای مربوط به این شرکت قصد دارد به واسطه کنسولگری از ایالت و کارگزاری بخواهد که ادارات دولتی در این ساختمان‌ها اقامت کنند. (همان، س126) که وزارت امور خارجه با این درخواست موافقت نکرد. (همان، س90)

مسیو خوشتاریا با وجود آنکه تا مدتی از فعالیت در اراضی جنگلی کناره گرفت، اما در دوران رئیس‌الوزرایی میرزا ولي‌خان تنکابنی در ششم جمادی الاول 1334/11 مارس 1916، (آرشیو سازمان اسناد ملی ایران، سند 240010332، 92) امتیاز احداث راه‌آهن پیره بازار به رشت (همان، سند240010332، 87،131) ، در  7 جمادی‌الاول 1334 /12 مارس 1916 حق انحصار کشف و استخراج نفت و گاز گیلان، مازندران و استرآباد (همان، سند240010332، 94،93) را به مدت 70 سال و همچنین امتیاز کشف و استخراج معادن گیلان، مازندران ، استرآباد و اردبیل (همان، سند 240010332، 98 تا 101) را به دست آورد.

وزارت فوائد عامه در 25 ربیع الاول 1335/19ژانویه 1917 به وزارت امور خارجه نوشت که براساس تلگراف اداره گمرکات، با وجود هشدار و تذکر مکرری که درباره لزوم خودداری آنها از امضاء و تأیید قراردادهایی درباره اراضی جنگلی با اتباع داخله و خارجه، کارگزار وزارت امور خارجه قراردادهای مربوط به شرکت پرسیس را امضاء کرده است. این وزارتخانه از وزارت امور خارجه خواهش کرد که اقدامات لازم را برای ابطال این تأییدها انجام دهد. ( آرشیو وزارت امور خارجه ایران، سال1335ق، ک55، پ10، س2)

سفارت روسیه در 20 ربیع الثانی 1335/13 فوریه 1917 با بیان اینکه کلیه قراردادهای منعقده میان شرکت خوشتاریا و صاحبان جنگل‌ها مطابق قرارداد ترکمانچای به دولت ایران ارائه شده است و به موجب آن مسیو خوشتاریا حق واگذار نمودن امتیازات خود را به شخص ثالث و تأسیس شرکت برای بهره برداری از جنگل‌ها را داراست، خواستار به رسمیت شناخته شدن شرکت سهامی جنگلی ایران و روس (پرسیس)توسط دولت ایران شد. ( همان، ک36، پ10، س15)

کارگزار انزلی در 2 شعبان 1335ق. /23 می 1917م.  خبر داد که شرکت پرسیس با همکاری شرکت لیانازوف ضمن اجاره جنگل‌های طوالش از مالکین، با مراجعه به کارگزاری خواهان تأیید قراردادهای خود هستند. (همان، ک 55، پ10، س13) وزارت امور خارجه در  19 شعبان همین سال با ارسال تلگرافی به کارگزار خارجه انزلی به او خاطرنشان نمود که بدون اطلاع این وزارتخانه نباید به هیچ وجه قراردادی را امضاء نماید. (همان، س12)

علاء‌السلطنه از مقامات وزارت امور خارجه در 8 رمضان 1335/28ژوئن 1917 در نامه‌ای خطاب به سفیر روس هر گونه معامله‌ای درخصوص جنگل‌ها بدون تصدیق و تصویب هیئت دولت را لغو و باطل اعلام کرد. به نظر وی اشخاصی در ایران با تصرف غیرمجاز جنگل‌های دولتی بخشی از آن را نیز به اتباع خارجی و شرکت‌هایی مانند خوشتاریا یا پرسیس اجاره داده‌اند و تمام این قراردادها از درجه اعتبار ساقط است. (همان، ک36، پ10، س14)

وزارت فوائد عامه در  چهارم شوال 1335/24 جولای 1917 به وزارت امور خارجه خبر داد که کمپانی لیانازوف در جنگل‌های استراباد ضمن‌کشیدن نقشه و نمره کردن درختان، تعدادی مهندس و کارگر نیز به این اراضی آورده است که  اگر اقدام مفیدی به منظور جلوگیری از اقدامات آنها صورت نگیرد، بخشی از درختان استرآباد به زودی نابود خواهند شد. (همان، س9) در سال 1336ق./ 1918م. خوشتاریا با نظارت بر شرکت پرسیس دوباره وارد عملیات بهره‌برداری از جنگل‌های شمال ایران شد.

با شکایت ایران شرکت خوشتاریا فعالیت خود را در جنگل استراباد براساس مجوزی دانست که در زمان صدارت سپهسالار اعظم به شخص خوشتاریا اعطاء شده بود. (همان، سال 1336ق، ک36، پ1، س57) وزارت امور خارجه در 17 صفر 1336/2 دسامبر 1917 به کارگزاری‌های گیلان[3]، اردبیل، مازندران و استرآباد خبر داد که میرزا احمدخان حیدری، رئیس اداره جنگل‌ها دستورالعملی بدین مضمون صادر کرده است: «…دعاوی راجع به جنگل‌ها مثل دعاوی حقوقی تابع محاکم صالحه خواهند بود… موافق فصل پنجم عهدنامه اتباع خارجه حق اجاره و استجاره املاک و اراضی …جز خانه برای سکونت و مغازه برای وضع مال‌التجاره ندارند در مورد جنگل‌ها فقط از نقطه نظر چوب آلات آنها که جزو اشیاء منقول است  کارگزاری داخل در رسیدگی و تسویه دعاوی می‌گردد…». ( همان، س51)

در ماه ربیع‌الثانی 1336 وزارت فوائد عامه به وزارت امور خارجه خبر داد که براساس گزارش میرزا احمدخان حیدری، شرکت خوشتاریا بدون کسب مجوز از دولت، شروع به عملیاتی در جنگل‌های شمال نموده است.

در پی این تلگراف، وزارت امور خارجه در 13 ربیع‌الثانی 1336/ 26ژانویه 1918 به کارگزار گیلان دستور همکاری با رئیس اداره جنگل‌ها را صادر کرد. (همان، س45)

در 17 ربیع‌الاول 1336/ اول ژانویه 1918 میرزا احمدخان حیدری ضمن غیرقانونی‌خواندن اقدامات شرکت خوشتاریا و پرسیس در جنگل‌های دولتی اعلام کرد که پس از انجام تحقیقات، میزان خسارات وارده را اعلام خواهد نمود. (همان، س54) او همچنین افزود که خوشتاریا نمی‌تواند ادعا کند که این جنگل‌ها دولتی نیستند، زیرا شرکت کوسیس تمام جنگل‌ها از آستارا تا استرآباد را به موجب قراردادی که در سال 1326ق. منقضی شد، به صورت انحصاری از دولت اجاره نمود و این بهترین دلیل برای اثبات دولتی بودن این جنگل‌هاست. (همان، س54)

بنابر اظهارات حیدری رئیس اداره جنگل‌ها، او در ملاقاتی با لیانازوف‌ـ که نمایندگی شرکت خوشتاریا را نیز بر عهده داشت‌ـ موارد شکایت‌های ایران را مطرح کرد.

لیانازوف چنین پاسخ داده بود که او دیگر مدیر شرکت جنگلی ایران و روس نیست و باید با ارسال تلگرافی به پطروگراد، شخصی تام‌الاختیار را از سوی شرکت برای مذاکره با مقامات ایران روانه کنند. «…اما فعلا قریب صد نفر عملجات ما در جنگل کرگانرود مشغول درخت‌بری هستند و اگر بخواهیم موقوف نماییم خسارات کلی از این راه به ما وارد خواهد آمد خوب است آنها به طور سابق مشغول باشند منتها حقوقی را که باید به صاحبان جنگل بدهیم به شما می‌دهیم…». (همان، س39)

اما میرزا احمدخان حیدری ضمن رد این تقاضا مطرح می‌کند که هم دولت و هم اشخاص ایرانی طرف معامله از این شرکت شکایت دارند؛ بنابراین ابتدا باید به این اعتراضات رسیدگی شود.

همچنین وی به وزارت فوائد عامه خبر داد که از اداره گمرک درخواست کرده است صورت مقدار چوبی را که شرکت روسی از ایران خارج کرده بفرستد تا ایران براساس آن طلب خسارت کند. (همان، سال).

در 27 جمادی الثانی 1336/نهم آوریل 1918، وزارت امور خارجه خبر دستگیری میرزا احمدخان حیدری را  توسط روس‌ها به کارگزار گیلان اطلاع داد و از او خواست که برای آزادی وی اقدامات لازم را انجام دهد.( همان، س46)

در پی انقلاب روسیه و استقلال کشورهای قفقاز مسیو خوشتاریا از ایران خارج شد و کلیه فعالیت‌های شرکت خوشتاریا و پرسیس در ایران معوق ماند. (آرشیو سازمان اسناد ملی ایران، سند 240037539،40)

 

بازگشت خوشتاریاي گرجستانی به ایران

ایران در سال1300ش. بنابر فصل دوازده[4] عهدنامه منعقده میان ایران و شوروی کلیه اموال منقول و غیرمنقول خوشتاریا و پرسیس واقع در طولارود، میان پشته، غازیان، رشت و قزوین را تصرف نمود. (همان، سند 260006890، 5) و بیشتر بناها و عمارت‌های خوشتاریا به تصرف وزارت فوائد عامه درآمد. (همان، سند 240037539، .63) خوشتاریا گرجستانی در شهریور 1302ق./سپتامبر 1923م. با نوشتن نامه‌ای به اولیای دولت ایران خواستار استرداد اموالش شد. (همان) او در نامه خود ضمن بیان خساراتی که به کارخانه‌ها، عمارت‌ها و ریل های راه‌آهن وارد شده بود، خاطر نشان کرد که پیش از حوادث روسیه به مدت 8 سال تنها درصدد جمع آوری اطلاعات درباره اوضاع جنگل و تهیه نقشه از منطقه، احداث خطوط آهن مورد نیاز برای حمل چوب، ساخت کارخانه‌های چوب بری و عمارت‌ها برای سکونت کارگران و تهیه سرمایه لازم برآمده و حدود 10 میلیون منات نیز هزینه تمام این عملیات شده است  (همان، سند 240037539. ،40) و حالا پس از بازگشت، قصد راه‌اندازی مجدد مؤسسه بهره‌برداری از جنگل[5] را دارد. او فعالیت این شرکت را برای ایران نیز مفید ارزیابی کرد و اظهار داشت: «…این مؤسسه نه فقط باعث احیای تجارت شمال ایران به وسیله جلب تنخواه مهم و ایجاد شغل و کار برای اهالی و موجب ترقی و آبادی …است،  همچنین این مؤسسه در آتیه برای ایجاد مؤسسات شبیه سرمشق خواهد بود…». (همان، سند 240037539، 41)

مسیو خوشتاریا در 11 دی 1302/ دوم ژانویه 1924 در پی عدم رسیدگی دولت به درخواستش نامه‌ای به رئیس الوزرا نوشت و اظهار داشت: «…این بنده از کلیه حقوق خود راجع به تضررات و خساراتی که در غیبت این بنده متوجه گردیده است صرف‌نظر نموده فقط استرداد اموال را به صورت فعلی تقاضا می‌نماید. مخارجی را هم که دولت ایران در غیبت این بنده به‌علاوه از عایدات اموال این بنده متحمل شده باشد عهده‌دار خواهم بود…متأسفانه این بنده تنها تبعه دولت روس می‌باشم که مایملک شخصی او مسترد نشده…». (همان، سند 240006890، 12) به دنبال تقاضاهای مکرر مسیو خوشتاریا مبنی بر استرداد اموالش از اول تا هفدهم بهمن 1302/7 فوریه 1924کمیسیونی به منظور بررسی شکایت‌های خوشتاریا و میزان اموالش تشکیل شد. (همان، سند 260006890،5) کمیسیون مزبور درباره استرداد اموال غیرمنقول خوشتاریا در غازیان و اراضی واقع در بیرون شهر رشت و خانه‌ای در قزوین به نتیجه نرسید و اتخاذ تصمیم قطعی را به هیئت دولت واگذار کرد. (همان، سند240006890، 17)  دارایی منقول و غیرمنقول خوشتاریا در طولارود و مرکز رشت و اموال منقول موجود در غازیان او مشمول عهدنامه 26 فوریه 1921 ایران و شوروی شناخته نشد، اما بنابر قوانین اتباع خارجه در ایران که حق داشتن بیش از یک خانه و مغازه و انبار را دارا نبودند، استرداد اموال خوشتاریا منوط به موافقت هیئت دولت بود. (همان، سند 240006890، 15) همچنین در این کمیسیون مقرر شد خوشتاریا پیش از تحویل گرفتن اموالش باید کلیه قراردادهای مربوط به جنگل را ملغی اعلام کرده و پاسخگوی دعاوی اشخاص و موجرین جنگل‌ها حتی درباره شرکت پرسیس باشد.  مخارجی را که دولت بابت حفاظت از اموال مشارالیه متحمل شده است و نیز طلب اداره گمرکات باید پرداخت شود. (همان، سند 240006890، 19)

در اواخر سال 1303 ش. /1924م. دایره عایدات متوجه امضای قراردادی توسط وزارت فوائد عامه بدون اطلاع رئیس مالیه و برخلاف تصویب قانون محاسبات عمومی‌شد. به موجب این قرارداد مسیو خوشتاریا مجوز قطع 5 هزار درخت بلوط و 10 هزار درخت متفرقه را در ازای پرداخت 2هزار تومان به دولت به دست آورده بود .پس از انجام مذاکراتی مقررشد که خوشتاریا اسامی جنگل‌هایی را که اجاره کرده و قصد قطع درختان آنها را دارد برای وزارت مالیه ارسال کند و اعلام شد اجرای قرارداد خوشتاریا منوط به تأیید مالکیت موجرها بر اراضی جنگلی مورد اجاره است. (همان، سند 24006060، 14) براساس مراسله خوشتاریا دو نفر به نام‌های بهجت‌الدوله[6] و روح‌الله‌خان در مهر 1303/اکتبر 1924 اراضی جنگلی خود را به مشارالیه واگذار کرده بودند. (همان، سند 24006060، 15) در پی درخواست اداره خالصجات مملکتی، اداره مالیه گیلان تحقیقاتی در مورد حدود و مشخصات جنگل‌ها و اینکه تحت چه عنوانی جنگل‌های طبیعی به مالکیت افراد درآمده‌اند، صورت داد. (همان، سند 24006060، 22و21) در جلسه تحقیق که در 25 آذر 1305 /17 دسامبر 1926 تشکیل شد، وکیل و همسر بهجت‌الدوله بیان نمود که خوشتاریا و بخاراوف با پرداخت مبلغ 3000 تومان به محمدحسین‌خان سرتیپ، فرمانده سابق قوای گیلان سفارش نامه‌ای به دست آورده‌اند و با مساعدت غلامرضاخان، نایب دوم مأمور ساخلوی اسالم درصدد اجاره کردن املاک و اراضی جنگلی تالش برآمدند. ( همان، سند 24006060،.24) در این تحقیقات مشخص شد که انوش یکی از خوانین معروف کرگانرود اهالی را به اجاره دادن املاک و انعقاد قرارداد با این دو تبعه روس تحریک می‌کرد. بازرس مالیه گیلان علت وقوع چنین حوادثی را تعیین حکام نواحی از میان خوانین محلی دانست که همواره  ارتباط نزدیکی با روس‌ها داشته‌اند. (همان، سند 24006060، 9) او درباره نتیجه بررسی‌های خود چنین گزارش داد:«غرس اشجار این جنگل‌ها توسط این اشخاص یا پدران آنها به عمل نیامده تا حق مالکیت برای آنها ثابت باشد…قرارداد آنها با خوشتاریا به کلی خودسرانه و بدون مدرک قانونی بوده محرک و مشوق آنها فقط تطمیع و مساعدت باطن مأمورین دولتی وقت بوده… ». (همان، سند 24006060، 5)

 

نتیجه‌

به دلیل تسلط روس و انگلیس بر ساختار سیاسی‌ـ‌اقتصادی ایران در اواخر دوره قاجار، اتباع این دو کشور از ره آورد این حضور مقتدرانه، حداکثر استفاده را می‌بردند. مقامات ایران که با وابستگی به این قدرت‌ها به حفظ و افزایش قدرت خود می‌اندیشیدند؛ ضمن همراهی با اتباع این کشورها سعی در بهره‌گیری از امتیازات خارجی‌ها در ایران را داشتند. خوشتاریای گرجستانی گرچه به عنوان تبعه روسیه به فعالیت‌های اقتصادی گسترده در ایران‌ـ از آن جمله در جنگل‌های شمال ایران ‌ـ روی آورد، اما با شکل‌گیری کشور گرجستان در سال 1918 م. با معرفی خود به عنوان تبعه کشور شکل گرفته جدید سعی در گریز از فضای ضد روسی جامعه ایران برای بهره‌برداری بیشتر امتیازات در جنگل‌های شمال ایران را داشت. شاید خوشتاریای گرجستانی را بتوان اولین شهروند گرجی پس از استقلال گرجستان دانست که در توسعه روابط اقتصادی دو کشور ایران و گرجستان در فاصله سال‌های 1921-1918 م. نقش کم رنگی را ایفاء کرد.

 

منابع و مآخذ:

آرشیو اسناد وزارت امور خارجه ایران،سال 1325 قمری،  کارتن 25، پرونده 8، سند 54،55.

_________________________، سال1328قمری، کارتن43، پرونده2، سند237.

_________________________،سال1329قمری،کارتن43،پرونده1،سند134،130، 119، 99.

_________________________، سال1330قمری، کارتن 30، پرونده 19، سند1،7،10.

_________________________،سال 1330قمری، کارتن 44، پرونده 3، سند3.

_________________________، سال1331قمری، کارتن4، پرونده27، سند43.

_________________________،سال1331قمری، کارتن26، پرونده62، سند15

_________________________، سال1331قمری، کارتن54، پرونده27،سند  23، 22، 21

51، 45، 44، 43، 42، 38، 33، 24.

_________________________، سال1331قمری، کارتن54، پرونده38، سند11.

_________________________،سال1332قمری، کارتن 42 ، پرونده129، سند14، 12، 11.

_________________________، سال1332قمری، کارتن42، پرونده27، سند10، 9، 5، 4،

1/64، 53، 47، 38، 24، 23، 22، 21، 19، 18، 15، 14، 12

_________________________، سال1332قمری، کارتن54، پرونده1، سند11.

_________________________، سال1332قمری، کارتن54، پرونده4، سند22، 14،13، 10

81، 1/64، 64، /62، 62 ، 61، 60، 59، 58، 55،46، 42، 35، 34، 33، 31.

_________________________، سال1333قمری، کارتن42، پرونده24، سند2.

_________________________،سال1333قمری، کارتن42، پرونده48، سند1/6.

_________________________،سال1333قمری، کارتن50، پرونده5، سند 76، 75، 72،  119، 118، 116، 115، 114، 113، 109، 108، 107، 104، 98، 96، 93، 90، 86، 81، 79، 78

126، 123، 120

_________________________، سال1334قمری، کارتن43، پرونده1، س2.

_________________________، سال1336قمری، کارتن36، پرونده1، سند54، 46، 39.

_________________________، سال1335قمری، کارتن36، پرونده10، سند 15، 14، 9.

_________________________، سال1335قمری، کارتن43، پرونده10، سند13، 7.

_________________________، سال1335قمری، کارتن55، پرونده10، سند 5، 4، 3، 2،

13، 12، 6.

_________________________، سال1336قمری، کارتن36، پرونده1، سند57 ، 54، 51، 45.

_________________________، سال 1336قمری، کارتن 43، پرونده 40، سند12.

_________________________، سال 1337قمری، کارتن43، پرونده 2، سند14، 11.

آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ، شماره 240006890، 19، 17، 15، 5،12.

_________________________، شماره 240037539، 63، 44، 41، 40، 39.

_________________________، شماره 240010332، 131، 101، 98، 94، 93، 92، 87.

_________________________، 24006060، 24، 22، 21، 15، 14، 9، 5.

_________________________، شماره240010332، 87،131.

_________________________،شماره 293003737 ،9، 4، 3

آقاجانی تالش، عبدالکریم.(1378)، جستارهایی در تاریخ تالش. تهران: نشر آنا.

 

1. در این سال‌ها طوالش کارگزار نداشت و کارهای مربوط به این منطقه نیز توسط کارگزار گیلان انجام می‌شد.
2. بنا بر فصل دوازدهم، شوروی از زمان امضاء عهدنامه تمام امتیازاتی که در دولت تزاری از طرف دولت ایران به اتباع روسیه واگذار شده بود را ملغی اعلام کرد.
3. منظور از مؤسسه جنگل همان شرکت پرسیس است.
4. دختر سردار امجد و عروس اشجع الدوله از خوانین اسالم.