(از دوره محمدشاه تا اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار)
حسین احمدی*
چکیده
میسیونرهای پروتستان مذهب امریکایی که در اواخر سلطنت فتحعلی شاه قاجار وارد ایران شدند پس از یادگیری بعضی از زبانهای بومی منطقه شمال غربی ایران، تبلیغات مذهبی خود را با هدف گرایش مردم ارومیه به مذهب پروتستان شروع کردند. نظر به این که روسها پشتیبان ارمنیها و فرانسویان حامی کاتولیکها بودند میسیونرهای امریکایی در ابتدای کار اقدامات قابل توجهی برای جذب این دو گروه مذهبی از خود نشان ندادند. باتوجه به این که نستوریها فاقد پشت بند خارجی بودند میسیونرهای امریکایی با استفاده از سرمایه کلان و حمایت سفارت انگلیس در تهران یارگیری گسترده خود را از نستوریها ارومیه شروع کردند.
این مقاله با استفاده از اسناد وزارت خارجه ایران قصد تبیین تغییر مذهب نستوریها به وسیله میسیونرهای امریکایی در دوره محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار را دارد .
کلید واژه : پروتستان . نستوری . ارمنی. ارومیه . امریکا
مسیحیان ایران در اواخر دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار بین سی تا دویست هزار نفر تخمین زده اند. بیشتر مسیحیان شمال غربی ایران در ارومیه، خوی، مراغه، سلماس، تبریز، نقده، اشنویه، مهاباد، اردبیل، مشکین شهر، خلخال و اهر زندگی می کردند.
اکثر مسیحیان ایران به نام ارمنیها و نصاری شناخته می شدند که مذهب آنها به ترتیب گریگوری و نستوری بود. غیر از این دو تعداد اندکی کاتولیک نیز در ایران زندگی می کردند . از جمعیت دویست و پنجاه هزار نفره ارومیه و اطراف، در اوایل سلطنت محمد شاه قاجار دو هزاروپانصد خانوار و ده هزار نفر از زن و مرد و اطفال مسیحی بودند که بیشتر آنها مشغول کارهای، رعیتی و کاسبی بودند (ا. و .خ. ا، س 1262ق، ک 5 ، پ 13، س 2/6) .
در سال 1832 م مرکز تبلیغات مذهبی خارجی ایالات متحده امریکا فردی به نام ج. ل. مریک [1] را به اتفاق دو میسیونر آلمانی به ایران فرستاد. این سه نفر پس از مسافرتی به شهرهای اصفهان، تهران و شیراز در مراجعت گزارشی به مرکز خود در امریکا ارائه دادند. در نتیجه دو نفر به اسامی الی اسمیت[2] و دوایت[3] مامور به مسافرت به سوریه، آسیای صغیر، ارمنستان و ایران شدند. این دو نفر ضمن بازدید از ارومیه ، آشوریان را برای تبلیغات و روی آوردن به آئین پروتستان بسیار مناسب دیدند و در هنگام برگشت یک کشیش نستوری به نام ماریوحنان1-3 را با خود به امریکا برد. این کشیش، امریکائیان را در فراهم آوردن گزارشی به نام ((پژوهشی در ارمنستان ایران)) یاری داد (هما ناطق ، 1380، ص 171) این هیأت امریکایی به انجمن مسیحیان بوستون پیشنهاد کردند که موسسه میسیونری در ایران دایر شود.(جان الدر، 1333، صص5-4) .
متعاقب این درخواست مرکز تبلیغات خارجی آمریکا در سال 1833 م هیأتی را به سرپرستی جوستن پرکینز [4] به ایران فرستاد که از همراهان پرکینز علاوه بر همسرش پزشکی به نام دکتر گرانت [5] و همسرش، کشیش هاس[6] و چند بانوی آموزگار و پرستار از جمله بانوبلیس [7]، استودارد[8] دوشیزه مایر[9]بود ، . این هیئت [10] در ربیع الثانی 1250/ ماه اوت 1834 وارد تبریز شد و پس از گذراندن دوره یک ساله آموزش زبان آشوری در روز جمعه بیست و نهم رجب 1251/ بیستم نوامبر 1835 به ارومیه رفت (جان الدر، 1333، ص 5-2) و با اجاره نمودن دو سه باب خانه یک سالی را در آن زندگی کردند (1.و. خ. ا، س، 1256 ق، ک 5، پ 13، س 2/6)
نظر به اینکه آشوریان از نظر علمی و فرهنگی و سطح سواد در وضعیت نامطلوبی قرار داشتند میسیون پروتستان امریکایی سعی در جذب آشوریان نمودند. پرکینز بعد از ورود به ارومیه، در رفتار و زندگانی خود از آداب و رسوم آشوریان تقلید کرد، مانند آنها لباس می پوشید ، کلاه شصت سانتی متری آشوریان را به سر می گذاشت و در سخنان خود آشوریان را ((ملت من)) می نامید و هفته ای دو سه بار در کلیسا، مجالس سخنرانی تشکیل داد (جان الدر، 1333، ص 11-9) .
قبل از حضور میسیونرهای پروتستان مذهب امریکایی در ارومیه مذهب پروتستان در ایران رواج نداشت ( ا. و. خ. ا، س 1269 ق، ک 7، پ 26 ، س 4) و دولت ایران هم غیر از مذاهب نستوری، گریگوری و کاتولیک مذهب مسیحی دیگری را به رسمیت نمی شناخت (ا. و. خ.ا، س 1256 ق، ک 5 ، پ 13 ، س 1/ 4) و خواستار جلوگیری از تبلیغات کشیشان پروتستان مذهب ینگی دنیا برای جذب پیروان سایر مذاهب بود تا مذهب مسیحی دیگری در ایران ایجاد نشود (ا. و. خ. ا، س 1269 ق ، ک 7، پ 26، س 4) .
جان الدر هم اعتراف می کند که مذهب پروتستان در ایران با ورود میسیون امریکایی در شمال غربی ایران و پس از سال 1872 م با ورود این میسیون در تهران ایجاد شده است (جان الدر، 1333، ص 32) .
میسیونرهای امریکایی در ابتدای ورود سعی درجلب حمایت دولت ایران و کارگزاران محلـــی و منطقه ای داشتند اما به مرور ایام با جا افتادن و پی بردن به نقاط ضعف و قوت کارجامعة ایرانی، به فرمان مامورین دولت تمکین نمیکردند و در صورت پافشاری کارگزاران ایرانی به اجرای قوانین و دستورات از طریق سفارتخانههای خارجی در ایران اسباب عزل مامورین دولت را فراهم می کردند ( ا. و. خ. ا، س1256 ق، ک 5 ، پ 13، س 14) در اسناد حمایتهای گسترده سفارت انگلیس -که مسئول حفظ حقوق اتباع آمریکایی در ایران بود (جان الدر ، 1333ص 32) – از میسیونرهای پروتستانی امریکا کاملاً مشخص و عیان است (ا.و. خ.ا، س 1262ق، ک 5 پ 13 ، س 13-12) در بسیارهای از جاها میسیونرهای امریکایی هماهنگی لازم را با سفارت انگلیس جهت ادامه سیاستهای خود انجام می دادند (ا. و. خ. ا، س 1269ق، ک 7، پ 26، س2) و از فرمانهای سفیر انگلیس به هر صورت اطاعت محض داشتند (جان الدر، ص 33) .
در راستای حمایتهای خارجی گسترده از میسیونرهای مذهبی بود که مامورین دولت ایران ترس از برکناری و تنبیه خود توسط وزیر مختارهای خارجی به ویژه سفرای انگلیس، روس و فرانسه در تهران را داشتند، عاملی که مانعی در مقابل کارگزاران ایرانی بود تا در مقابل روند رو به گسترش اقدامات میسیونرهای خارجی در ایران ایستادگی کنند. علی عسگر سرپرست مسیحیان ارومیه و سلــــماس در نامه های متعددی به وزیر خارجه ایران به سال 1271ق التماس کنان از وی می خواهد در صورتی که سفرای خارجی اظهار شکایت و رنجشی از او نمایند قبل از این که از او تحقیق کنند در مقام مواخذه و عتاب و نهایتاً برکناری وی بر نیایند (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 14- 1/6-5/4) .
با وجود دستورالعمل رسمی دولت ایران مبنی بر عدم خرید ملک توسط تبعه خارجی در کل ارومیه و سلماس – و در صورتی که خریده باشند باید بفروشند- (ا. و. خ. ا، س 1269 ق، ک 7، پ 26، س 4) با استفاده از حمایتهای خارجی، میسیونرهای امریکایی به اندازه ده خروار زمین زراعی در اطراف ارومیه خریداری کردند (ا. و. خ. ا، س 1256 ق، ک 5 ، پ 13، س 2/6) و عمارتی هم در روستای کولان با خریداری زمین ساختند (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک5، پ 13، س 1/6)
برای روشن شدن حمایت دولت انگلیس از میسیونرهای پروتستان مذهب امریکایی نامه تهدید آمیز کنسول انگلیس به علی عسگر سرپرست مسیحیان ارومیه در سلماس که در چهارم رجب 1271 نوشته شده و هم اکنون در وزارت خارجه ایران ضبط است عیناً آورده می شود:
عالیجاها مجدت و نجدت همراها دولت مهربانی
اوقاتی که آن عالیجاه به ارومی میرفت در باب عالیجاهان کشیشهای ینگی دنیای خود آنالیجاه دوت مهربان مکرر می گفتند که به آنها به طور و طرز خوشی رفتار خواهد شد. بعد از رفتن آنجا بعضی تکالیف به کشیشهای مشارالیه می نماید که در حقیقت قدری بدنما است و آن قرار ی که خود آن عالیجاه میگفت بر عکس آنها می باشد چون که عالیجاهان کشیشهای مزبور در زیر حمایت این دولت فخیمه می باشند. لهذا آلفالیجاه اظهار زحمت می دهد که:
اولاً حسب الوعده مکرر می گفتند به آنها حرکت نمایند.
ثانیاً درخصوص ایشان این اوقات که جناب جلالتمدار وزیر مختار این دولت فخیمه به دارالخلافه تشریف آوردهاند زحمت می رود که محاوره خواهند فرمود و قراری که در امر ایشان لازم است اجرا خواهند داشت آن عالیجاه حالا به هیچ وجه من الوجوه در امر آنها رجوعی و قرار علاوه نداشته باشید از این به بعد هر طور از دارالخلافه طهران قراری دادند معمول خواهد شد.
دوستدار کمال محبت و میل قبلی به آن عالیجاه دارم و همیشه طالب این مرحله هستم که عالیجاهان کشیشهای مزبور آسوده و مرفح الحال کمافی السابق مشغول کار بار خودشان بوده از احدی نسبت به آنها حرفی نباشد. زیاده از این چه زحمت بدهم همه اوقات سلامتی حالات را [11] و امورات اتفاقیه خودتان مصلحت وارسی فرمایند مرر فی 4 شهر رجب المرجب 1271.
در حاشیه :
و باید تا به حال به آن عالیجاه دوست مهربان هم معصوم و مشخص بوده باشد که کشیشهای مزبور چیزی نکرده اند مگر اطاعت حکم خدا و رضای خداست و زحمتی که میکشند نوعی خدمتی است که به دولت علیه و رعیت دولت علیه منفعت دارد چنانچه در کل ممالک از هندوستان و چین و سایر جاها از این صاحبها هستند آنچه لازمه توقع و احترام است در حق ایشان بجا میآورند و کمال رضامندی را همیشه میکنند و این مشغولیت ایشان در ارومی تازگی ندارد از بیست سال آنجا بوده اند و با کمال احترام و رضامندی اهالی آنجا راه رفته اند.
خلاصه به ایشان تکلیفشان خواسته باشند بگذارند درخصوص ایشان باید با جناب جلاستمرار وزیر مختار دولت فخیمه قرار بدهند از راه دوستانه بخصومه سفارش کار آنها را می نمایم که هر قدر محبت ومهربانی و دوستی را در حق ایشان به عمل بیاورید دوستدار از خود ممنون کرده و می توانم اظهار رضامندی به جناب وزیر مختار بنویسم و همانقدر از آن عالیجاه خواهش دارم درخصوص ایشان به حرف بعضی آدمهای شریر و ارباب غرض گوش نداده با رأی العین خود ملاحظه امر آنها را کرده و آنچه لازم است خوبی در حق ایشان بجا آورده که رضامندی از آلنالیجاه داشته باشند و دیگر ماموریت آن عالیجاه که به جهت سرپرستی نصارا و ارامنه رعیت دوست علیه است که از آنها متوجه باشید که کی زیادتی به آنها نکنند در امورات کشیشهای مزبور به هیچ وجه به شما مدخلتی ندارد و در تحت اختیار آن عالیجاه نیستند لکن محض دوستانه خواهش نمودم که در امر ایشان حتی المقدور اهتمام و مراقبت را نموده که از شما رضامندی داشته باشند. فی 4 شهر رجب المرجب 1271 (ا.و.خ.ا، س 1269ق، ک7، پ 26، س ا) .
مدارس اولیه
اولین مکتب خانه میسیونرهای پروتستان مذهب امریکایی در روز بیست و نهم رمضان 1251 هیجدهم ژانویه 1836 با هفت دانش آموز گشایش یافت. در روز دوم هفده نفر ثبت نام کردند که بین آنها سه خادم کلیسا و یک کاهن نستوری بود. پس از سه ماه آموزشگاه تعطیل شد. پس از بازگشایی مجدد 55 نفر در آن ثبت نام کردند. تا چند سال بعد به ندرت تعداد دانش آموزان از این رقم تجــــاوز می کرد (جان الدر، 1333، ص 11) در رجب 1252 اکتبر 1836 ملک قاسم میرزا حاکم ارومیه و کامران میرزا حاکم تبریز برای دیدار به مدرسه پرکینز رفتند. دستور پرداخت ماهیانه 12 صاحبقران به دانش آموزان صادر شد (هما ناطق ، 1988، ص 185) . در بیست و هفتم ربیع الاول 1255 محمدشاه در تشویق نامهای به پرکینز نوشت : از قرار اطلاعی که از طریق عمویش ملک قاسم میرزا به وی رسیده عالیجاه به شوق و میل خود در ارومیه مدرسه ترتیب دادن و با انس و الفت تمام مشغول تربیت و تعلیم جوانان و نشر علوم می باشد. محمدشاه در آخر فرمان توصیه میکند که پرکینز باید در تربیت و تکمیل جوانان بیشتر از گذشته کوشش کند و علومی مثل تاریخ، جغرافیا، هندسه و حساب به دانش آموزان بیاموزد (عباس اقبال، 1325، ص61).
سیاست اعلامی دولت ایران در خصوص مدارس دخترانه عدم اختلاط دختران و پسران برای درس خواندن بود. مدارس دخترانه ای که معلم مرد داشت از سوی دولت ایران تحت فشار بود به همین دلیل کشیشان امریکایی از مرکز تبلیغات مذهبی امریکا خواستار اعزام معلمان زن برای مدارس دخترانه شدند (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک 5 ، پ 13، س 12) .
خانم گرانت همسر یکی از اطبای میسیونرهای امریکایی پس از ورود به ایران اولین آموزشگاه دخترانه میسیونرهای امریکایی را در ایران به راه انداخت. خانم گرانت زبان ترکی را مانند زبان مادری خود آموخته بود و خواندن زبان آسوری قدیم و محاوره به زبان جدید آسوری را به خوبی فرا گرفت . وی زبان انگلیسی را به اسقف ماریوحنان و عده دیگر از اسقفهای نستوری تعلیم داد. خانم گرانت در پانزدهم ذیحجه 1253 دوزادهم مارس 1838 آموزشگاه دخترانه خود را که فقط چهار نفر شاگرد دختر نستوری داشت تاسیس نمود (جان الدر، 1333، ص 11) .
خانم گرانت در سال 1839 درگذشت و کارهای وی را دوشیزه فیدلیافیسک[12] که در شانزدهم جمادی الثانی 1259 چهاردهم ژوئیه 1843 به ارومیه رسید ادامه داد. پس از چهار ماه از اقامت اولیه، میسیون امریکایی تقاضای او مبنی بر تامین مخارج شش نفر دختر برای تعلیم شبانه روزی را تصویب کرد اما پس از دو ماه شروع به کار حتی یک نفر برای ثبت نام نیامد پس از دو ماه دو دختر توسط اسقف ماریوحنان برای ثبت نام به این آموزشگاه آورده شدند. خواهرزاده هفت ساله ماریوحنان و یک دختر دو ساله. تا بهار سال بعد با همین دو دختر کار ادامه یافت ولی تعداد دختران در سال 1845 م بر چهل نفر بالغ شد و تا چهل سال بعد در تعداد دانش آموزان تغییر چندانی به عمل نیامد. در این مدارس دخترانه انشاء صحیح در کتاب عهد عتیق ، ستاره شناسی، جغرافیا و سرود تدریس می شد (جان الدر، 1333، ص 14- 13) .
چاپخانه
سیاست اولیه دولت ایران این بود که چاپخانه میسیونرهای امریکایی متوقف نشود. (ا. و. خ. ا، س 1262ق، ک 5 ، پ 13 ، س 12) ولی میسیونرهای اجازه ندارند بدون اذن سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس چیزی چاپ نمایند. به کارگزار دولت توصیه شده بود با چاپ کتبی که در آن از قوانین آزادی که ضرر به حالت رعیت داشته باشد موافقت نکند و در صورت چاپ چنین کتابهایی را از دست مردم جمع آوری کند (ا. و. خ. ا، س 1269ق، ک 7 ، پ 26 ، س 4).
پرکینز برای گسترش سریعتر اهداف پروتستانهای امریکایی، در مذاکره با هیأت مرکزی میسیون امریکایی حمایت آنها برای ارسال چاپخانه ای به ارومیه را جلب نمود. این چاپخانه با سرعت و مشکلات فراوان در سال 1840م وارد ارومیه شد. یک نفر متخصص چاپ به نام بریت [13] که از طرف میسیونرهای امریکایی استخدام شده بود آن چاپخانه را به راه انداخت . نخستین کتابی که توسط کاهنان آسوری ترجمه و در این چاپخانه به چاپ رسید و انتشار یافت (( در پیرامون لزوم قلب جدید)) نام داشت. قبل از تاسیس چاپخانه و انتشار کتب به زبان آسوری مانعی که در برابر پرکینز و همراهانش قرار داشت نداشتن مداد، کاغذ، کتاب و تخته سیاه توسط دانش آموزان مدرسه بود. پرکینز مطالبی را از انجیل به زبان آسوری ترجمه نموده آنها را بر روی کارت می نوشت و در میان مردم انتشار می داد. برای آموختن حساب در جعبهئی ماسه ریخته روی آن با انگشت می نوشتند (جان الدر، 1333، ص 11-10).
میسیونرهای امریکایی گرچه به علی عسگر سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس اعلام می کردند در چاپخانه سوای انجیل ، تورات و زبور چیز دیگری را چاپ نمی کنند ولی خبرهای رسیده به کارگزار دولت ایران حکایت از چاپ کتب متعدد دیگری داشت (ا. و. خ. ا، س 1262ق، ک 5 ، پ 13 ، س 12).
میسیونرهای امریکایی بعدها در نوشته هایشان اعتراف کردند که در دوره 36 ساله حضور اولین گروه از میسیونرهای پروتستان امریکایی – که با مرگ پرکینز در آخرین روز سال 1869 دوره آن به پایان رسید – همه آنها روزانه 8 ساعت وقت صرف ترجمه کتب و مطالبی می شد که قرار بود منتشر شود (جان الدر ، 1333، ص 29و 10) این امر به وضوح از درستی گزارش سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس به وزیر خارجه ایران حکایت میکند. ترجمه همه آن مطالب نمی توانست فقط صرف چاپ سه کتاب انجیل ، تورات و زبور بوده باشد. اسناد نشان می دهد که سال به سال غیر از موارد فوق الذکر کتب دیگری به زبان و خط آسوری توسط میسیونرهای امریکایی چاپ و بین نستوریان پخـــــــش می کردند (ا.و.خ.ا،س 1256ق، ک5 ، پ 13 ، س 4/4) به علاوه سالی سه تا چهارهزار تومان صرف چاپ شامل خمیر ، کاغذ ، مرکب ، خرج کارگر و غیره میکردند (ا.و. خ.ا، س 1269 ق، ک 7، پ 26، س 2؛ 1262ق، ک 5 ، پ 13 ، س 12) .
دولت ایران با مشاهده گستردگی کتب چاپی میسیونرهای امریکایی در ارومیه و روستاهای اطراف که با مخالفتهای گسترده میسیونرهای لازاریست فرانسوی[14] – و سفارت فرانسه در تهران همراه بود – و درگیری بین مسیحیان طرفدار و مخالفان پروتستانهای امریکایی که با خرابی ولایت، کمبود درآمدها و معیشت و اختلال نظم همراه بود (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5 ، پ 13 ) به سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس دستور داد که از کشیشان امریکایی بخواهد که چاپخانه خود را تعطیل کنند. علی عسگر در ملاقات با میسیونرهای امریکایی دستورالعمل دولت ایران را به آنها ابلاغ کرد. میسیونرهای پروتستان پس از سر دوندان و به بازی گرفتن کارگزار دولت ایران و ظاهراً پس از هماهنگی با سفارت انگلیس و با گذشت چندین روز به وی اطلاع دادند موقوف کردن چاپخانه فقط در صورتی امکان پذیر است که وزیر مختار انگلیس به آنها بنویسید (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5 ، پ 13 ، س 12)
گسترش مدارس
دولت ایران نه تنها مخالف ایجاد مکتب خانه و مدارس خارجی در ایران نبود (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک5،پ 13، س 12) بلکه به مدارس خارجی در ایران به صورت ماهانه مقرری هم برقرار کرده بود (حسین احمدی ، 1382، ص 222-155)
جذب گسترده دانش آموزان برای مدارس در شهر ارومیه و روستاهای اطراف با نامگذاری مبلغین پروتستان امریکایی در ایران به نام ((میسیون برای نستوریان ایران)) توسط پرکینز شروع می شود. این نامگذاری نشان دهنده تمرکز اصلی کشیشان امریکایی برای یارگیری از نستوریان بود (جان الدر، 1333، ص 30) میسیونرهای امریکایی با توجه به نفوذ گسترده روسیه در ایران اطلاع داشتند که در صورت دعوت از ارمنیها برای گرایش به مذهب پروتستان بساط آنها توسط روسها -) با توجه به این که بهمن میرزا حاکم آذربایجان تمایلات روسی داشت – (بهمن میرزا ، 1384، ص19-5 ) در سریع ترین زمان ممکن جمع آوری خواهد شد به همین جهت به شدت مراقب بودند تا رنجش روسها را فراهم نکنند ضمن این کنت مدم سفیر پروتستان مذهب روسیه خود ازحامیان جدی میسیونرهای امریکایی بود. (1.و.خ. ا، س 1256ق، ک 5 ، پ 13، س 1/4) از طرف دیگر می دانستند کاتولیکها هم مورد حمایت دولت فرانسه هستند.
حملات تبلیغاتی سنگین پروتستانهای امریکایی متوجه تخریب نستوریها بود که وابستگی به هیچ دولت خارجی نداشتند. میسیونرهای امریکایی پذیرش مذهب پروتستان از سوی نستوریان را گرایش به بیداری و مسیحیت و دوری از اعمال ناشایست و ناروا و کلیسای نستوری را استخوان پوسیده ئـــــی می دانستند که گوری برای دفن پاکی و مجاهدات مسیحی است (جان الدر، 1333، ص 19).
کشیشان پروتستان امریکایی برای تضعیف مذهب نستوری سعی در جذب رهبران روحانی این مذهب نمودند.
کشیشان امریکایی تعدادی از کشیش های نستوری را با پرداخت قابل توجه به کیش خود درآوردند و از آنها در راستای گسترش کار خود به ویژه در روستاهای ارومیه استفاده کردند (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک5 ، پ 13، س 2/6) .
هدف میسیونرهای امریکایی به جای ایجاد کلیسای پروتستانی ، تصرف و احیای کلیساهای نستوری به نام خودشان بود. رویه کار هم این چنین بود که با جذب روحانیون نستوری به مذهب پروتستان از آنها دعوت می کردند که با ماندن در کلیساهای خود به آرامی این کلیساها را به تصرف پروتستانهای امریکایی بدهند با همین روش پایداری پانزده ساله کلیسای نستوری در مقابل تبلیغات پروتستان امریکایی منجر به تجزیه آن شد و تعدادی از پیشوایان قدیم از جمله برادر پاتریارخ سابق، سی نفر از
اسقفان، هشتاد نفر از کشیشان و عده دیگری از روحانیون رسماً به پروتستان پیوستند و کلیساهای پروتستانی از دل کلیساهای نستوری شکل گرفت (جان الدر، 1333، ص 29) .
در گزارش علی عسگر سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس که به تاریخ دوازدهم رجب 1271 برای وزیر خارجه ایران ارسال شده صورت مدارس، تعداد معلمین فرنگی و نستوری، میزان حقوق دریافتی آنان و تعدادی شاگردان به وضوح آمده است.[15]
در میان 55 مکتب خانه میسیونرهای امریکایی 62 نفر معلم که 9 نفر آنها فرنگی و 53 نفر نستوری بودند دیده می شدند. شاگردان این مدارس 1084 نفر که 719 نفر پسر و 365 دختر بودند. دارای سه باب مدرسه و شش نفر معلم که سه نفر فرنگی و سه نفر نستوری در این مدارس که هشتاد دانش آموز داشت تدریس می کردند.
در محله نه نه مریم سه باب مدرسه با سه معلم از کشیشان امریکایی به نام های حکیم صاحب، برت صاحب و موهان صاحب و معلمین نستوری نیز سه نفر می باشند شمشه اوشانه، شمشه مکمور و شمشه مالی. کلیه مخارج دانش آموزان از بابت کاغذ، مرکب، معلم و نها توسط میسیونرهای پروتستان امریکایی تامین می شود.
مکتب خانه هایی که خانه های خودشان به صورت شبانه روزی درست کرده و فقط دخترها را درس می دهند. کلیه مخارج 85 دانش آموز این مدارس بر عهده میسیونرهای امریکایی می باشد سه نفر از معلمین این مدرسه با نام های پرنس، نرگس و جوس نو از زنهای پروتستان امریکایی می باشند. دخترهای کوچک ده تا دوازده ساله این مدرسه 50 نفر و دخترهای بزرگ 35 نفر می باشند.
در محله کول فتحعلی خان در شهر ارومیه نیز یک مکتب خانه میسیونرهای امریکایی با شانزده شاگرد و معلمی به نام قشه گورگیزپت – که ماهی دوتومان مواجب می گرفت- قرار داشت (ا.و.خ.ا، س 1269ق ک7، پ 26، س5) در میان معلمانی که در آموزشگاههای پسرانه در شهر درس می داد نام دو امریکایی به نام استادارد و استوکینگ[16] دیده می شود (جان الدر، 1333، ص 17) .
میسیونرهای امریکایی از اول فصل پائیز تا اول فصل بهار در مدارس و مکتب خانه ها شروع به تعلیم و تدریس اطفال میکردند (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 3/4) و هر سال در فصول بهار وتابستان اطفال مدارس را جهت کمک به خانواده هایشان در امر کشاورزی، رعیتی و کاسبی تعطیل می نمودند (ا.و.خ.ا، 1262ق، ک 5، پ 13، س 14) فقط در مدرسه کوه سیر و بعضـــــــــی از مدارسی که در خانه های خودشان درست کرده بودند (ا. و. خ. ا، س 1269ق، ک7، پ 26، س 5) در تمام طول سال به امر تعلیم و تعلم اطفال نستوریها اشتغال داشتند (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س3/4).
مدرسه کوه سیر
میسیونرهای امریکایی در سال 1846م در روستای کوه سیر که در یک فرسخی ارومیه قرار داشت ضمن ساختن چهار برج، آموزشگاهی در آن ایجاد کردند که همیشه یک خانوار از میسیونرهای امریکایی در آن ساکن بود (ا.و.خ.ا، س 1256ق ک 5، پ 13 ، س 2/6) اطفال نستوری را در آنجا به صورت شبانه روزی به مدت پنج سال آموزش میدادند و تمام مخارج اطفال و معلمین که ماهیانه یکصد تومـــــان می شد را بر عهده داشتند (ا.و. خ. ا، س 1269 ق، ک 7، پ 26، س 5)
میسیونرهای پروتستان مذهب امریکایی شاگردان مدارس مختلف را در طول تحصیل در فصول پائیز و زمستان را زیر نظر میگرفتند آنهایی را که دارای توانایی بالا در امر یادگیری بودند را گزینش و به مدرسه کوه سیر منتقل میکردند (ا.و.خ.ا، س 1256ق ک 5، پ 13، س 1/9) .
در سال 1271 ق شاگردان این مدرسه شبانه روزی 54 نفر بودند. سه نفر معلم نستوری مدرسه هر ماه نفری دو تومان پنج هزار دینار مواجب می گرفتند. سه کشیش پروتستان امریکایی به نامهای سرکیس؟ صاحب ، کاسان صاحب و مشاروالن صاحب نیز به عنوان معلم مشغول به کار در مدرسه بودند (ا.و. خ. ا، س 1269ق ک 7، پ 26، س 5) از ورود هر کسی به مدرسه حتی مامور دولت ایران به هر نحو ممکن جلوگیری می شد (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 1/6) .
از مدرسه کوه سیر که به عنوان فراموش خانه در اسناد یاد شده است (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 1/6) اطفال نستوری تحت تعلیم ویژه کشیشان پروتستان امریکایی ضمن یادگیری علوم و مذهب آنها به کیش پروتستان در می آمدند (ا. و. خ. ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 3/4) میسیونرهای امریکایی فارغ التحصیلان مدرسه کوه سیر را با پرداخت حقوق ماهیانه دو تومان (ا. و. خ. ا، س 1269ق، ک 7، پ 26،س2) به سه دسته تقسیم می کردند:
آنها که در درجه اول بودند خلیفه ، کسانی در درجه ثانی قرارداشتند قشه و مرتبه آخر را شمشــــــه می نامیدند و باتوجه به کمبود شدید معلم در روستاها آنها را به عنوان معلم به مکتب خانه و مدارس روستایی اطراف ارومیه برای تعلیم اطفال نستوری می فرستادند (1.و.خ.ا، س 1256ق، ک 5، پ 13 ، س 3/4) گرچه دستورالعمل دولت ایران این بود که اطفالی که در مدارس کشیشان امریکایــی درس می خوانند اجازه ندارند در روستاهای دیگر مشغول معلمی بشوند (1.و.خ. ا، س 1269 ق، ک 7، پ 26، س 4) به دستور کشیشان ینگی دنیا این معلمین حق نداشتند تغییر مذهب خود را آشکار کنند و نظر به این که مذهب اجدادی آنها نستوری بود ظاهراً باید اعلام می کردند همچنان مذهب سابق خود را حفــــظ کرده اند اما در باطن وظیفه داشتند بعد از جلب قلوب اطفال نستوری به آرامی آنها را به کیش و مذهب پروتستان درآورند (ا.و.خ.ا، س 1269 ق، ک 7 ، س 26، پ 2).
اسامی تعدادی از اولین معلمانی که در نزد کشیشان پروتستان امریکایی در مدرسه کوه سیر ارومیه تربیت یافته بودند به قرار ذیل است:
خلیفه یوحنا ساکن روستای دیکاله
قشه ابراهیم ساکن روستای اردیشاهی
شمشه یوسف ساکن روستای دیکاله
شمشه ریس ساکن روستای آرده
شمشه یعقوب ساکن روستای پرقال
حکیم یوسف ساکن روستای کولان
شمشه هوسهم ساکن روستای گوک تپه
شمشه صاد ساکن روستای گوگ تپه
قشه مرادخان ساکن روستای گوگ تپه
شمشه یوحنا ساکن روستای گوگ تپه (ا.و.خ.ا، س 1256 ق، ک 5، پ 13، س 3/4)
99 نفر شاگرد در سال 1865م و 122 نفر در سال 1869 م از این آموزشگاه فارغ التحصیل شدند و اکثریت قریب به اتفاق آنها به خدمت کشیشان آمریکایی درآمدند (جان الدر، 1333، ص 12).
در مدارس میسیونرهای امریکایی تورات ، انجیل، جغرافیا، علم حساب، تاریخ، ریاضی، نجوم و سایر علوم تدریس می شد (ا.و.خ. ا، س 1256 ق ،ک پ 13 ، س 7) .
مدارس روستایی
میسیونرهای امریکایی تا سال 1271 ق در روستاهای ارومیه 44 باب مکتب خانه برپا کردند که در آنها 49 نفر معلم و 889 نفر شاگرد – که 300 نفر از آنها دختر بودند – تحت تعلیم قشه و شمـــــشه درس می خواندند . قشه ها ماهی دو تومان و شمشه ها ماهی یک تومان پنج هزار دینار دریافت می کردند (1.و.خ.ا، س 1256ق؛ ک 5، پ 13، س 1/4).
جان الدر در صفحه 22 می نویسد میسیون آمریکایی در سال 1839 در 12 روستا و در سال بعد در 70 روستا مکتب خانه ایجاد کردند. در همان صفحه وی آماری ارائه می دهد که به نوعی تصحیح آمـــــار قبلی اش محسوب می شود.
سال مدرسه شاگرد/ نفر
47-1837 24 530
57- 1847 50 948
67- 1857 51 1096
77-1867 58 1024
87-1877 88 1823
1895 117 2410
آمار ارائه شده اخیر به نوعی با ارقام ارسالی از سوی میسیونرها امریکایی به علی عسگر کارگزار دولت ایران همخوانی دارد.
| روستا | مدرسه /باب | شاگرد/ نفر | معلم/ نفر | نام معلم |
| آده | 2 | 41 | 3 | قشه شمشه غزانو قشه صاد |
| انهر | 1 | 14 | 1 | قشه اسحق |
| آبرود آقاج | 1 | 21 | 1 | قشه عیسی |
| ریحان آباد | 1 | 18 | 1 | قشه نیکو |
| اردیشاهی | 1 | 15 | 1 | شمشه یوسف |
| بابارود | 1 | 12 | 1 | قشه اوشانه |
| چهار بخش | 1 | 45 | 2 | قشه مهای قشه اله |
| کوسی | 1 | 34 | 1 | قشه اسحق |
| دیکاله | 2 | 43 | 3 | قشه شمعون – شمشه مرکه – شمشه باباخان |
| موسی آباد | 1 | 17 | 1 | شمشه غز |
| ینگجه سی | 1 | 17 | 1 | قمشه ماروکین |
| دیزج | 1 | 17 | 1 | قشه اوشانه |
| کولان | 2 | 55 | 2 | قشه بابونه شمشه نرگس |
| گوگ تپه | 4 | 69 | 6 | قشه یوحنا – شمشه لارو- شمشه نرگس – قشه آرود – قشه لارو – شمشه خاتون |
| کلاتین | 4 | 90 | 5 | قشه لوساو – قشه هوکار- شمشه نیکو – شمشه مالو – قشه خزانو |
| جیزه | 1 | 32 | 1 | قشه شمعون |
| علی آباد | 1 | 16 | 1 | قشه ورده |
| سارادلان | 1 | 17 | 1 | قشه عیسو |
| جمال آود | 1 | 22 | 1 | قشه شمعون |
| مرادلو | 2 | 40 | 2 | قشه؟[17] و شمشه صاد |
| موله | 1 | 15 | 1 | قشه کریم |
| دیزج تکیه | 1 | 15 | 1 | شمشه یوسف |
| ماری | 1 | 30 | 2 | قشه انوشه و شمشه یوحنا |
| سرآباد | 1 | 18 | 1 | قشه اسرافیل |
| سررعلیا | 1 | 25 | 1 | قشه موسی |
| کلیسای سر | 1 | 15 | 1 | قشه خسرو |
| شمس خاقان | 1 | 19 | 1 | قشه نیکو |
| تکیه | 1 | 22 | 1 | قشه موسی |
| وزیر آباد | 2 | 80 | 3 | قشه صاد – شمشه یادگار – شمشه بدن |
| اوله سلماس | 1 | 15 | 1 | قشه بدن |
با در نظر گرفتن حقوق معلمین ، هزینههای دانش آموزان و خرج چاپخانه سالانه هفت هزار تومان مخارج کشیشان پروتستان امریکایی در ارومیه بود (ا.و.خ. ا، س 1256 ق، ک5، پ 13، س 1/4)
پس از گستردگی مدارس پروتستانهای امریکایی دولت ایران طی دستورالعملی به سرپرست مسیحیان ارومیه و سلماس نوشت که هیچ کدام از کشیشان ینگی دنیا اجازه ندارند که تبعه دولت ایران را – که مذهب دیگر دارد- به مذهب خودشان دعوت کنند. در صورت دعوت و موعظه ضمن گزارش سریع به دولت، باید جلوی کار آنها گرفته شود (ا.و.خ.ا،س 1269 ق، ک 7، پ 26 ، س 4) .
در سال 1840 م پاتریارخ نستوری اقدام گسترده یی را برای تعطیلی مدارس میسیونرهای امریکایی انجام داد که به دنبال آن تعداد قابل توجهی از مدارس امریکائیان تعطیل و عده شاگردان به طور محسوسی کاهش یافت (جان الدر، 1333، ص 22)
بر خلاف کشیشهای کاتولیکی فرانسوی که آشکارا همه مردم را به مذهب خود دعوت می کردند (ا.و.خ.ا، س 1269 ق ، ک 7، پ 26، س 3؛ س 1256ق، ک 5، پ 13 ، س 13) . میسیونرهای امریکایی به صورت نرم و مخفیانه به این کار دست می زدند (ا.و.خ. ا، س 1269 ق، ک7، پ 26، س 3) حتی از بدو ورود به ایران در هر فرصتی مسلمانان را نیز به مذهب خود دعوت میکردند (کرزن، 1373، ص 688و693؛ جان الدر، 1333، ص 32- 30) گرچه در ظاهر می گفتند ، به معلمین و اطفال نستوری برای آموزش طریقه ملت و مذهب نستوری محض بدون ثواب مواجب می دهیم ولی در باطن منظورشان از این خرجها این بود که آئین و مذهب خودشان تعلیم دهند و نستوریان را پیرو مذهب پروتستان گردانند (ا.و.خ. ا، س 1256ق، ک 5، پ 13، س 411و 12)
میسیونرهای امریکایی ابتدا هرگونه تبلیغ دینی را انکار و چنین وانمود میکردند که قصد اصلاح دارند و هدفشان ایجاد مذهبی جدید نیست از این رو ابتدا از کاراینها استقبال شد و پس از مدتی به تبلیغ مذهبی پرداختند (کرزن، 1373، ص 688). بعد از این که معلوم شد گفتار کشیشان آمریکایی برای بردن ثواب از خرجهای فوق شعاری بیش نیست (ا.و.خ.ا، س 1269 ق،ک 7، پ 26، س4) دولت ایران برای جلوگیری از گسترش کار کشیشان امریکایی و برقراری نظم و امنیت در سرحدات شمال غربی – برای کاهش خطر نفوذ عثمانیها – سیاستهای زیر را در پیش گرفت:
– از کشیشان پروتستان امریکایی تعهد مکتوب گرفت که اطفال ارامنه و نستوری را که در ارومیه و روستاهای اطراف مشغول درس خواندن هستند همگی در مذهب اول خودشان باقی و برقرار باشند (ا.و.خ.ا، س 1256ق، ک5، پ 13، س 12)
– از کشیشان و روحانیون ارمنی، نستوری و کاتولیک تبعه ایران التزام گرفت که به فرمان کشیشان پروتستان امریکایی برای تبلیغ مذهب پروتستان به میان مردم نروند (ا.و.خ.ا، س 1269ق، ک7، پ 26، س4) .
– مکتب خانه های کشیشان ینگی دنیا زیاد از سی باب و عدد اطفال بیش از 150 نفر نباشد (ا.و.خ.ا، س 1269ق، ک 7، پ26، س 4) .
به نظر می رسد دلایل توفیق میسیونرهای پروتستان امریکایی در گسترش مدارس ارومیه و روستاهای ذیل به عوامل ذیل مربوط است:
- حمایتهای خارجی به ویژه سفارت انگلیس (کرزن، 1373، ج 1،ص 688) .
- ضعف کارگزاران ایرانی.
- پذیرش کلیه مخارج اطفال در حال تحصیل و بر طرف کردن بخشی از مشکلات مالــی خانواده های آنان .
- عدم حمایت نستوریها از سوی دولتهای خارجی .
- آموزش مجانی علوم مختلف به ویژه یادگیری زبانهای خارجی توسط اطفال.
- عدم حمایت لازم کارگزاران محلی و منطقه ای از سوی دولت به دلایل نبودن استراتژی واحدی در مقابل میسیونرهای خارجی.
- داشتن برنامه منظم توسط میسیونرهای امریکایی به ویژه پرکینز برای جذب نستوریها (ا.و.خ.ا، س 1269ق، ک 7، پ 26، س 2؛ س 1256ق، ک5 ، پ 13، س 1/6) .
- امکانات مالی گسترده میسیونرهای پروتستان امریکائی. (کرزن ، 1373، ج1، ص 688) .
منابع :
الف: کتابها
-احمدی، حسین . اسنادی از روابط ایران و فرانسه (پس از مشروطه تا پایان قاجار) . تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1382.
– الدر، جان . تاریخ میسیون امریکایی در ایران. ترجمه سهیل آذری. تهران: انتشارات نور جهان . 1333.
– بهمن میرزا، شکرنامه شاهنشاهی (تاریخ ششصدساله قفقاز). به کوشش حسین احمدی، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1384.
-کرزن، جرج. ن. ایران و قضیه ایران. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی . جلد اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
-ناطق، هما. ایران در راه یابی فرهنگی . لندن: انتشارات پیام، 1988.
– ناطق، هما. کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران (1921- 1837) .تهران : انتشارات معاصر پژوهان ، 1380.
ب : مقاله ها
– احمدی، حسین . کمک پاپ به میسیونرهای لازاریست در ایران پس از جنگ اول جهانی. گنجینه اسناد سال 14، شماره 56 (زمستان 1383) .
– احمدی، حسین.لازاریستها در چهارباغ . تاریخ معاصر ایران. سال هشتم. شماره 32 (زمستان 1383) .
– احمدی، حسین . لازاریستهای فرانسوی در ایران (بررسی زمینه های عملکرد حضور. تاریخ معاصرایران، سال سوم. شماره 11 (پائیز 1378) .
– احمدی، حسین . لازاریستها و سازماندهی مجدد (خرید خانه در ارومیه) . دانشنامه . شماره 56 (بهار 1384).
– احمدی، حسین. لازاریستها و کاتولیکهای کردستان. تاریخ معاصر ایران. سال 9 شماره 34 (تابستان 1384) .
– اقبال ، عباس. داستانی از مبلغین عیسوی در ایران. یادگار. سال سوم. شماره 6 و 7 ( بهمن و اسفند 1325) .
ج: اسناد
- اسناد وزارت خارجه ایران. سال 1256ق. کارتن 5، پرونده 13. سندهای 1/4 -2/4-3/4- 4/4-5/4-1/6-2/6-7-1/9-12-13).
اسناد وزارت خارجه ایران . سال 1269 ق. کارتن 7 . پرونده 26. سندهای 1-2-4-5.
Efforts of American missioners for Converting Nestorians’ Religion
(In Mohammad Shah and Nassereddin Shah Qajar era)
Dr. Hossein Ahmadi
Assistant professor of Islamic Azad university, shahreza Branch
Abstract:
The American protestant missioners that had entered in Iran in late of Fathali Shah Qajar reign, started their religion mission oriented to convert Uremia inhabitants to Protestantism once learned some dialects of north west region of Iran.
Since, the Russians backed Amenians and the French boosted Catholics, the Americans missioners, at first, did not show a considerable measure in order to attract these two religious groups . Since the Nestorians did not enjoyed of any foreign groups, the American missioners, with a huge capital and the protection of British embassy in Tehran, started their vast teaching by Nestorians of Uremia .
This paper tries, by using the records of Iran ministry of foreign affaires, to show the conversion of Nestorians religion by the American missioners in Mohammad Shah period and early Nassereddin Shah Qajar reign .
Key Words:
Protestant , Nestorian , Amenian , Uremia , America
* استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی – واحد شهرضا.
Maryohanan.1-3
[5] . Grant نه سال پس از ورود به ایران در سال 1844 فوت کرد.
[11] . یک کلمه خوانده نشد.
[14] . جهت اطلاع بیشتر درباره لازاریست های فرانسوی در ایران نک:
حسین احمدی، « لازاریست های فرانسوی در ایران، بررسی زمینه ها و عملکرد حضور، تاریخ معاصر ایران ، سال سوم، شماره 11 (پائیز 1378)؛ حسین احمدی، « کمک پاپ به میسیونرهای لازاریست ،» گنجینه اسناد، سال چهاردهم ، شماره 56 (زمستان 1383)؛ حسین احمدی، « لازاریستها در چهارباغ»، تاریخ معاصر ایران، سال هشتم ، شماره 32 (زمستان 1383)؛ حسین احمدی، « لازاریستها و سازماندهی مجدد (خرید خانه در ارومیه) ، » دانشنامه ، شماره 56 (بهار 1384)؛ حسین احمدی ، لازاریستها و کاتولیکهای کردستان، » تاریخ معاصر ایران، سال نهم، شماره 34 (تابستان 1384).
[15] . اعداد و ارقام این سند به خط سیاق می باشد و برای اولین بار است که خوانده و منتشر می شود .
[17] . در سند اسم قشه ننوشته نشده است.